Роля чацвёртага запавета ў гістарычным услаўленні Суботы цэрквамі Божымі [170]

Другім знаменнем выступаюць Вялікадне і Свята праснакоў.

Зыход 13:9–16–9 І ды будзе табе гэта знакам на руцэ тваёй і помнікам прад вачамі тваімі, дабы закон ГАСПОДЗЕН быў у вуснах тваіх; бо рукою моцнаю вывеў цябе ГАСПОДЗЬ з Егіпта. 10 Выконвай жа статут гэты ў назначаны час, з году ў год.

11 І калі ўвядзе цябе ГАСПОДЗЬ у зямлю Ханаанскую, як Ён кляўся табе і бацькам тваім, і дасць яе табе: 12 Аддзяляй ГОСПАДУ ўсё, развярзаючае лажэсна; і ўсё першароднае з жывёлы, якой у цябе будзе, мужаскага полу, – ГОСПАДУ. 13. А ўсякага з аслоў, развярзаючага, замяняй агнцам; а калі не заменіш, выкупі яго; і кожнага першынца чалавечага з сыноў тваіх выкупляй. 14 І калі пасля спытае цябе сын твой, кажучы: “што гэта?”, то скажы яму: “рукою моцнаю вывеў нас ГАСПОДЗЬ з Егіпта, з дому рабства. 15 Бо, калі фараон упарціўся адпусціць нас, ГАСПОДЗЬ умярцвіў усіх першынцаў у зямлі Егіпецкай, ад першынца чалавечага да першынца з жывёлы: таму я прыношу ў ахвяру ГОСПАДУ ўсё, развярзаючае лажэсны, мужаскага полу, а ўсякага першынца з сыноў маіх выкупляю. 16 І ды будзе гэта знакам на руцэ тваёй і замест павязкі над вачыма тваімі; бо рукою моцнаю ГОСПАДЗЬ вывеў нас з Егіпта. (KJV)

Вялікадне і Свята праснакоў з’яўляюцца другой прыкметай людзей Запавета. Распаўсюджанне чацвёртага запавета ў такім аспекце (як мы ўжо бачылі раней), выступае як прыкмета законаў Божых у нашай дзейнасці (“на руцэ”) і ў нашым розуме (“павязка над вачыма”). Гэта – знак закона Госпада (Другазаконне 6:8) і вызвалення Ім Ізраіля (Другазаконне 6:10). У Новым Запавеце гэты статус даходзіць да народаў, якіх мае Хрыстос (Рымлянам 9:6; 11:25–26). Разуменне Вялікадня і Свята праснакоў у цэрквах Божых дваццатага стагоддзя з’яўляецца надзвычай няправільным. Зусім некарэктным выступае дапушчэнне, згодна якому іудзеі быццам бы былі нявернымі ў адносінах таго, што Вялікадне было ў чатырнаццатую ноч Нісана, а ноч успамінаў была пятнаццатага, што іудзеямі гэтая ноч памылкова была названа Вялікаднем. Такія вывады аналізаваны таксама падрабязна, і ўся структура няправільных прадпасылак, на якіх яны заснаваны, аналізавана ў Дадатку да працы Вялікадне (No 98).

Прыкметы Закона – Субота і Вялікадне – запланаваны спецыяльна, каб абараняцца супраць ідалапаклонства (Другазаконне 11:6). Абодва знакі і прадстаўляюць сабою пячаць на руцэ і павязку над вачыма, уласцівыя для выбраных Госпадам. Сумесна з Духам Святым яны ўтвараюць аснову апячатаных апошніх дзён у Адкравенні 7:3. Знак выбраных, такім чынам, сканцэнтраваны на першым запавеце. Хрыстос сказаў: “Госпаду Богу твайму пакланяйся і Яму аднаму служы” (ад Матфея 4:10; ад Лукі 4:8). Служэнне з’яўляецца таксама пакланеннем у біблейскіх тэрмінах.

Выкуп выступае другой прыкметаю людзей Запавета. Няўдачы ў захаванні выкупа наказваюцца вынішчэннем з народа свайго; інакш кажучы, з цела Запавета Ізраіля, якім выступае царква (Левіт 23:29).

Першапачатковым і асноўным знакам людзей Запавета з’яўляецца абразанне (Быццё 17:14). Гэта было зроблена да хрышчэння (глядзіце працу Пакаянне і хрышчэнне) (No 52).

Хрышчэнне Духам Святым з’яўляецца первічным знакам выбраных сродкам крыві ў адно цела Іісуса Хрыста (ад Матфея 28:19; Дзеянні 1:5, 11:16; Рымлянам 6:3; 1 Карынфянам 12:13; Яўрэям 9:11–28).

Біблейскае абаснаванне агульнай дактрыны сканцэнтравана на першы і найвялікшы запавет. Гэта дазваляе нам бачыць, што чацвёрты запавет з’яўляецца ўсяго чацвёртым рабром найбольшай структуры. Суботы і Свяшчэнныя Дні на парадку выступаюць субструктурамі чацвёртага запавета і маюць узаемныя сувязі з другімі запаветамі. Гэта раскрыта ў рабоце Сімвал веры хрысціянскай веры [A1].

Цэрквам даверана захаванне дзесяці запаветаў, якія абаснаваны ў Зыходзе 20:1–17, і ў Другазаконні 5:6–21.

Першы запавет:

Я Гасподзь, Бог твой, які вывеў цябе з зямлі Егіпецкай, з дому рабства. Ды не будзе ў цябе другіх багоў прад ліцэм Маім.

Бог Айцец ёсць Адзіны Ісціны Бог (ад Іаана 17:3), і няма больш нікога другога элахіма да Яго і раўнацэннага з Ім. Гэта недапушчальна – пакланяцца ці маліцца якой-нібудзь другой істоце, уключаючы Іісуса Хрыста.

Другі запавет:

Не ствары сабе куміра і ніякага адлюстравання таго, што на небе ўверсе, і што на зямлі ўнізе, і што ў вадзе ніжэй зямлі. Не пакланяйся ім і не служы ім; бо Я Гасподзь, Бог твой, Бог апякун, які карае дзяцей за віну бацькоў да трэцяга і чацвёртага роду, ненавідзячых Мяне, і творачы міласць да тысячы родаў любячым Мяне і саблюдаючым запаветы Мае.

Такім чынам, гэта азначае, што недапушчальна вырабляць усякага роду фігуры ці выявы, каб скарыстоўваць іх у рэлігійным богаслужэнні або ў якасці сімвалаў. Як сімвал у цэрквах, разумеецца, забаронены таксама крыж.

Запаветы фарміруюць пэўную частку ідэнтыфікацыі рэлігійнай сістэмы, і ўсе такім чынам з’яўляюцца замацаванымі.

Трэці запавет:

Не вымаўляй імені Госпада, Бога твайго, дарэмна; бо Госпадзь не пакіне без пакарання таго, хто вымаўляе імя Яго дарэмна.

Імя Госпада Бога прадстаўляе ўладу, і пагэтаму даны закон не толькі вырашае пытанне апаганьвання, але і распаўсюджваецца на няправільнае ўжыванне аўтарытэта Царквы, і на ўсіх тых, якія прызначаны дзейнічаць пад кіраўніцтвам Бога праз Іісуса Хрыста.

Чацвёрты запавет:

Помні дзень суботні, каб асвячаць яго. Шэсць дзён працуй і рабі ўсялякія справы твае; а дзень сёмы – субота Госпаду Богу твайму: не рабі ў гэты дзень ніякага дзела ні ты, ні сын твой, ні дачка твая, ні раб твой, ні рабыня твая, ні жывёла твая, ні прышэлец, які ў жылішчах тваіх. Бо ў шэсць дзён стварыў Гасподзь неба і зямлю, мора і ўсё, што ў іх; а дзень седзьмы – пачыў. Таму блаславіў Гасподзь дзень суботні, і асвяціў яго.

Субота сёмага дня, такім чынам, з’яўляецца абавязковай для веры. Не існуюць хрысціяне, якія маглі б служыць Богу і адначасова абанкроціцца ў адносінах шанавання Сабата, якое абапіраецца на паслядоўнасць календара Суботы. Увядзенне другога дня богаслужэння, не супадаючага з сёмым днём, не толькі разрушае дадзены запавет. Яно стане сімвалам ідалапаклонства, паколькі прадстаўляе сабою нешта знешняе ў адносінах волі Боскай. Гэта – акт непакорлівасці, і пагэтаму раўназначны чараўніцтву (1 Царств 15:23). У спалучэнні з другім запаветам, які замацоўвае чацвёртую, гэта стане ідалапаклонствам. Увядзенне календара, які прыстасоўвае нядзелю прынцыпу ратацыі, мае такі ж самы вынік.

Першыя чатыры запаветы вызначаюць адносіны людзей да Бога і ідэнтыфіцыруюцца пад уплывам першых і галоўных уступных слоў закона, гэта значыць: і ўзлюбі Госпада Бога твайго ўсім сэрцам тваім, і ўсёю душою тваёю, і ўсім разуменнем тваім, і ўсёю моцаю тваёю (ад Марка 12:30). Гэта першы і найвялікшы запавет (ад Матфея 22:37–38).

Выключная ідэнтыфікацыя з Богам зыходзіць з адданай прыналежнасці да гэтых запаветаў і адхілення ад любога дзеяння, якое можа пашкодзіць людзям.

Чацвёрты запавет з’яўляецца тым фенаменам з серыі чацвёрак, які выступае неад’емнай часткай першага вялікага запавета. Такім чынам, па словах Іісуса Хрыста, Бог Айцец з’яўляецца цэнтрам, першасным момантам і аб’ектам веры (ад Матфея 22:37–38) (ад Марка 12:30) (Адкравенне 1:8). Веданне Адзінага Ісцінага Бога і Яго Сына Іісуса Хрыста, якога ён пасылаў, з’яўляецца цэнтральным фактарам пры атрыманні квітанцыі на вечнае жыццё (ад Іаана 17:3) (1 Іаана 5:20). Такім чынам, чацвёрты запавет зусім не ёсць канец запаветаў, але выключна першасны індыкатар выбранага і факт яго павінавення Богу.

Чацвёрты запавет распаўсюджваецца ў межах усёй сістэмы біблейскага богаслужэння Новых Месяцаў, Свят і Свяшчэнных Дзён, а таксама на дзесяціну (гл. працу Дзесяціна (№ 161), якія ўсе разам адносяцца да сістэмы першых пладоў і жніва запавета (гл. таксама працу Запавет Бога (№ 152).

Мы ўжо бачылі ўплыў Новых Месяцаў на каляндар Боскі (гл. працу Каляндар Божы (№ 156). Новыя Месяцы і Святы аб’ядноўваюць у імя стварэння структуры гасподства Боскага. Санхедрын такім жа чынам, як фізікальны Храм і яго духавенства, былі вобразамі нябеснай сістэмы (Яўрэям 8:5). Аднак жа маем ахвярнік, ад якога не маюць права харчавацца служачыя скініі (або фізічнай структуры) (Яўрэям 13:10). Такім чынам, мы не маем доўгачасовы фізічны горад, але мы адшукоўваем горад, які будзе мець месца ў будучым. Такім жа шляхам, як ахвяра спальваецца па-за горадам, і Хрыстос прыняў пакуты зне варот, і пагэтаму мы выйдзем да Яго за стан, носячы яго знявагі (Яўрэям 13:12–13).

Іменна пагэтаму мы разглядваем вучэнні нашых братоў прошлага, каб даведацца, што яны выстрадалі і за што былі пакараны. Дактрыны ранняй царквы інтэрпрэтыруюцца як тыя, што існуюць пры разумным падыходзе, калі мы можам ізаліраваць фактар прапаганды пануючай сістэмы.

З сачыненняў Ірэнея (і яго папярэдніка Палікарпа) мы ведаем, што ён і Царква былі, галоўным чынам, унітарыямі, што яны верылі ў тое, што Хрыстос быў назначаны Элахімам і што выбраныя маглі стаць элахімамі гэдак жа сама, як Хрыстос быў сумесна з Богам. Яны верылі, што выключна Бог існуе вечна і што Ён не мае сучаснікаў. Гэта ўнаследавана ад Захарыі 12:8 і маецца таксама ў працы Супраць ерасяў.

Ірэней (Against Hertesies, III, VIII, 3) гаварыў пра Бога наступнае:

“Па Яго загаду яны былі ўтвораны; Ён казаў і яны былі зроблены. Чым Ён загадваў? Несумненна, Словам, з дапамогаю якога ўтвораны нябёсы, а духам вуснаў Яго – усё воінства іх. (Псалом 32:6)”.

Ірэней лічыў, што:

“Гэта ясна даказана, што ні адзін прарок, а таксама ні адзін апостал ніколі не назваў ніякага другога Бога і не зваў ніякаго другога Госпадам, за выключэннем ісцінага і адзінага Бога… Аднак усё створанае з’яляецца розным у адносінах Таго, хто стварыў гэта, гэдак жа як прыгатованае Ім адрозніваецца ад Прыгатавіцеля. У адносінах да сябе ён не выступае Тварцом. Ён – зне пачатку і канца, і зне недахопаў. Ён – самадастатковы і адначасова працягваючыйся. Ён усім другім падараваў найбольш ісціны фенамен – існаванне; усё існуючае ўтворана Ім.” (ibid.).

Ірэней расшырыў здольнасці станаўлення Богам (theos або elohim) таксама на Логас, які таксама з’яўляецца розным у адносінах да другіх створаных фенаменаў (ibid.). У раздзеле VI кнігі III ён ужо абаснаваў і пазіцыю Бога, і Сына, і тых прынятых у якасці тэояў або элахімаў, і ўсіх сыноў Божых.

“Пагэтаму ніякі другі – ні Святы Дух, ні апосталы, ні хто-нібудзь іншы, які не прадстаўляе Яго, непрыменна і абсалютна не можа быць названы Госпадам у якасці Бога, за выключэннем Яго самога. Яны ніколі не павінны называць па імені асобнай асобы Госпада, за выключэннем толькі самога Бога Айца, які гасподствуе над усім, і Сына Яго, які атрымаў уладу над усім існым ад Свайго Айца. Як гаворыцца ва ўрыўку: “Сказаў Гасподзь Госпаду майму: сядзі побач са Мною, пакуль пакладу ворагаў Тваіх да падножжа ног Тваіх” (Псалом 109:1). Тут (у Свяшчэнных Пісаннях) прыводзіцца зварот Бацькі да Сына, які перадаў Яму язычніцкае наследства і падпарадкаваў яму ўсіх сваіх непрыяцеляў…”

Ірэней працягваў сведчыць, што пра Святы Дух, будучы Госпадзямі, гаварылі абодва – і Бацька, і Сын. Ён лічыў, што іменна Хрыстос меў размову з Аўраамам да знішчэння Садома, што Ён атрымаў (ад Бога) уладу звяршыць суд над Садомай за яе грахоўнасць. І гэта (наступны тэкст):

“Дэкларыруе некаторыя ісціны: “Прэстол Твой, Божа, навекі; жэзл праваты – жэзл царства Твайго. Ты ўзлюбіў праўду і ўзненавідзеў беззаконне; і пагэтаму памазаў Цябе, Божа, Бог Твой” (Псалом 44:7–8). На Дух указваюць абодва (з іх) пры дапамозе слова Божыя (тэос або элахім) – абодва: і той, які памазаны як Сын, і Ён, каторы памазаны таму, што з’яўляецца Айцом. І зноў: “Бог стаў у сонме багоў; сярод багоў прамовіў суд” (Псалом 81:1). (Тут) гэта адносіцца да Айца і Сына, і да тых, якія атрымалі ўсынаўленне; аднак іменна царква выступае сінагогаю Божай, Богам, якім з’яўляецца сам Сын. Яна таксама сабрана Ім, і ў адносінах яе зноў зацверджана: “Бог багоў, Гасподзь, заглаголіў і заклікае зямлю, ад усходу сонца да заходу” (Псалом 49:1). Хто маецца на ўвазе пад імем Бога? Ён, пра якога сказана: “Градзе Бог наш, і не моўчкі: прад Ім агонь паядаючы, а вакол Яго моцная бура” (Псалом 49:3), і з’яўляецца Сынам, які прыйшоў, каб маніфеставаць людзям, і які сказаў: “Я адкрыўся не васпрашаўшым пра Мяне; Мяне знайшлі не іскаўшыя Мяне” (ад Ісайі 65:1). Але пра якіх багоў (ён гаварыў)? (Пра тых), у дачыненні да якіх ён сказаў: “Я сказаў: вы – богі, і сыны Усявышняга – усе вы” (Псалом 81:6). Несумненна ў адносінах тых, якія атрымалі міласць “усынаўлення, якім усклікаем: Аbba, Oтчэ!” (Рымлянам, 8:15). (Against Heresies, Вк. III, Сh.vi, ANF, Vol. 1, pp. 418–419).

У гэтым няма сумнення, што Ірэней меў субардынацыянісцкі пункт погляду ў адносінах Бога і расшырыў тэрмін Бога (як тэой ці элахім) да такога аб’ёму, што ўтрымліваў у сабе яшчэ Сына і ўсіх усыноўленых. Гэта, пэўна, унаследавана, па крайняй меры, ад Захарыі 12:8. Ён, здаецца, тут паказвае, што іменна Хрыстос сабраў выбраных. Аднак мы са Свяшчэннага Пісання ведаем зусім адваротнае: што гэта быў той Бог, які перадаў выбраных Хрысту ў такім жа парадку, у якім яны былі сабраны (Ад Іаана 17:11–12; Яўрэям 2:13, 9–15). Асобнае ўжыванне тэрміна для абазначэння цялесных выбраных можа выступіць у якасці некарэктнага прымянення з боку Ірэнея. Верныя Нябесныя Палкі таксама ўключаны ў савет разважлівых (Адкравенне 4&5). Такім чынам, лаяльныя Нябесныя Палкі таксама з’яўляюцца духавенствам Бога.

Дадзеная пазіцыя разгледжана ў працах: Ранняя тэалогія Бога (№ 127), а таксама Аб бяссмерці (№ 165). Важна таксама разумець, што дактрына неўміручасці душы лічыцца бязбожнай і кашчунніцкай дактрынай. Гэты пункт погляду абапіраецца на палажэнне, згодна якому нават тады, калі богаслужэнне Нядзелі пачало навязвацца цэрквам, як такое, па сведчанню Юсціна Мучаніка, было ў 150-м годзе нашай эры, мы ўсё ж можам убачыць, што дактрыны Бога і нядзелі былі цэнтральнымі і ім не чыніліся перашкоды. Такім чынам, Субота была забаронена ў час ранніх стадый – да вучэння пра Бога і нядзелю. Гэта была супрацьлегласць у адносінах да пазнейшай пазіцыі вучэння пра Бога, якая ставілася пад сумненне ў адносінах да пазіцый Суботы і дактрыны пра душу.

Андэрс Нігрэн (Anders Nygren) Agape and Eros, Tr. by Philip S Waston, Harper Torchbooks, New York, 1969) разумеў сэнс вечнага жыцця ў цэрквах, калі сказаў наступнае:

“Старажытная царква адрознівалася ад эллінізма больш усяго сваёй верай у Нядзелю. Хрысціянская традыцыя зацвердзіла “Уваскрэшанне цела”, якую апалагеты супрацьпаставілі дактрыне “бессмяротнасці душы” эллінізма. Антытэзіс быў асэнсаваным і праднамераным, таму што ні па аднаму другому пытанню не было такога моцнага супраціўлення эллінічнаму духу, адчувальнага яшчэ з ранніх хрысціян. Апалагетам платанічная, эллінічная дактрына бессмяроцця душы паказалася бязбожнай і кашчунніцкай – такой, якой яны павінны нападаць і якую неабходна знішчыць у першую чаргу (Justin, Dial. 1xxx.3–4).

У гэтых адносінах ім уласцівым мота былі б словы Тацыяна: “О, грэкі, не бессмяротна, але смяротна душа сама ў сабе. Але ўсё ж ёй магчыма і не памерці (Tatian, Oratio ad Graecos, XIII. 1).

Адрозненне паміж хрысціянінам і не хрысціянінам па гэтаму пытанню было настолькі вялікім, што вера ва “Уваскрэшанне цела” магла стаць толькі як устарэлае вераванне. Той, хто верыў у “бессмяроцце душы”, такім вось чынам дэманстраваў, што ён не хрысціянін. Як сказаў Юсцін: “Калі вы звязаліся з кім-нібудзь, хто называецца хрысціянінам… і хто гаворыць, што не існуе ўваскрэшанне мёртвых, але іх душы, калі яны паміраюць, узносяцца да нябёсаў; не прадстаўляйце сабе, што вы маеце справу з хрысціянінам “. (Dial. 1xxx.4) (ibid., pp. 280–281).

Такім спосабам Царква не прызнавала бессмяротнасці душы – яны былі выключныя ўнітарыйскія субардынацыяністы. Яны не толькі былі гатовы не празнаваць Сёмуху, калі б яна тут развівалася, але, магчыма, нават выключылі з царквы кожнага, хто падтрымаў гэтую дактрыну ці любы ўяўны дытэізм з сферы гностыцызму. Адначасова Царква была вельмі талерантнай у адносінах погляда, згодна якому ерась дапускаецца, каб такім чынам дэманстраваць, хто заслугоўвае прызнанне Бога ў царквах (1 Карынфянам 11:19). Яны зрабілі гэта шляхам даследванняў (2 Цімафею 2:15, гл. KJV; RSV скажа: робіце найлепшае).

Яны лічылі, што сапраўдным Свяшчэнным Пісаннем выступае Стары Запавет, а Новы Запавет прадстаўляе сабою толькі інтэрпрэтацыю данага Пісання. Яны прызнавалі Новыя Месяцы і Святы. Адно з іх – Свята праснакоў стала тэмай дыскусіі, якая мела месца ў другім стагоддзі, калі была ўведзена сістэма Вялікадня і пачалося выцясненне Свята праснакоў, якое стала вядома як Квартадэцыманская спрэчка (гл. працу Свята праснакоў (№ 98).

Паступова Царква была падвергнута праследаванню, яна ў поўнай меры стала аўтсайдэрам Рымскай імперыі, і пагэтаму была зне дасягальнасці артадаксальнай царквы – да часоў вяртання арыянаў, якое расцягнулася ажно да восьмага стагоддзя, а пачатак мела ад заснавання Святой Рымскай Імперыі ў 590-м годзе. Праследаванні веры прадаўжаліся у перыяд часу ад 590 да 1850 гадоў, на працягу якога ахапілі ўладу і панаванне Святой Рымскай Імперыі (гл. працу Усеагульнае распаўсюджанне Цэркваў, трымаючых Суботу (№ 122).

Амерыканскі адвентызм і Царква Бога на працягу двух апошніх стагоддзяў няправільна карысталіся ЗША дадзенымі Святой Рымскай Імперыі і прароцтвам часоў, часу і паў-часу або 1260 дзён. Гэтая памылковая канструкцыя існавала як вынік няведання Еўрапейскай гісторыі, а таксама саманапаўняючага прапаведвання. Гэтае сур’ёзнае заблуджэнне аказала значныя паследствы на фальшывае прароцтва ў адносінах адвентысцкага руху 1842–1844 гадоў. А гэта, у сваю чаргу, параджала другую фальшывую дактрыну, якая была названа прэ-адвентысцкім прыгаворам (гл. працу Прэ-адвентысцкі прыгавор (№ 176).

Сведкавыя матэрыялы інквізіцыі ўтрымліваюць звесткі пра тое, якія іменна царкоўныя дактрыны існавалі ў розныя стадыі іх (цэркваў) распаўсюджвання.

Мы можам сказаць з упэўненасцю, што каталіцкая сістэма, каб скрываць шырокае распаўсюджванне цэркваў і аднастайнасць структуры яе дактрын, у залежнасці ад месцазнаходжання наймяноўвала яе пры дапамозе розных слоў. Аднак і самі арганізацыі Цэркваў Бога мелі несупадаючыя погляды ў адносінах свайго кіраўніцтва і акцэнты (напрыклад, прасвітарыяне і епіскапаліяне сярод заходніх вальдэнсаў). Мы ведаем, што яны былі названы катарамі ці катарыянамі, што на англійскай мове будзе – пурытанамі. Яны іменаваліся і такімі словамі: булгарамі, хазарамі, валенсамі, альбігойцамі, вальдэнсамі, сабатарыерамі, сабататамі, інсабататамі, пасагініянамі. Тэрмін сабатарыер, думаецца, з’яўляецца канструкцыяй для абазначэння арыянскіх прыхільнікаў Суботы.

Мы ведаем, што агульнасць поглядаў заўсёды зразумела ва ўсеагульным плане, а таксама самаадлюструючай у асяроддзі роднай мовы. Доказам таму вось гэты тэрмін – “бедны педэраст” (poor bugger). На англійскай мове з’яўляецца вульгарным выражэннем, выступае як спачуванне няшчаснаму чалавеку, які перацярпеў мукі або перанёс некаторыя выпрабаванні. Гэта часта выступае як сарамлёвы момант для сучасных амерыканцаў і нават для аўстралійцаў, паколькі тэрміны “bugger” č “buggery” маюць спецыфічнае легальнае значэнне, якое адносіцца да педэрастыі. Аднак гэты тэрмін мае такжа другое значэнне, якое паказвае імкненне выбраных у час інквізіцый. Універсальны слоўнік Оксфорда лічыць, што названы тэрмін узнік у асяроддзі сярэдневяковай англійскай мовы ад французскага "boygre” і латынскага “Bulgarus” або “болгарын” ці ератык (а яшчэ – растаўшчык). Яны былі прыменены са ссылкаю на ератыкоў, а асабліва на альбігойцаў. Такім з’яўляецца першае значэнне даных тэрмінаў. Другое і зняважлівае значэнне, звязанае з педэрастыяй, з’яўлялася вынікам пазнейшага ўжывання тэрміна, пачынаючы з 1555 года, і, бачна, існавала для ачарнення секты, якая знаходзілася пад праследаваннем прыблізна тры стагоддзі. Тэрміны “pauvre bougre”, “бедны балгар”, якія выкарыстоўваліся ў адносінах альбігойцаў, уваходзілі ў англійскую мову як “poor booger”. Ужыванне “bogle” ці “boggle” на паўночнай англійскай мове каля 1505 года мае нявызначанае паходжанне, але стала асацыіравацца з прывідамі, з квазіхарактэрызуючым імем д’ябла (г. зн. bogieman і г. д.). Разумеецца, што тэрмін “бедный педераст” з’явіўся ў моўным абыходзе ў час крыжовых паходаў супраць абільгойцаў. Аднак упаўне заканамерна ўзнікае пытанне: якая сувязь паміж балгарамі і абільгойцамі? Адказ зусім просты, хоць і шматслоўны. Божыя Цэрквы праз свае адгалінаванні, якія маюць вядомасць як Пергамская эра (Адкравенне 2:12) і маюць назву “паўліканы”, уваходзілі ў Еўропу ад месцазнаходжанняў, якія былі пад уладарствам Канстанціна Капранімуса і Іаана Цымска (гл. працу Усеагульнае распаўсюджанне цэркваў, трымаючых Суботу (№ 122). Гэтымі месцазнаходжаннямі былі Тракія, у якіх пераважалі балгары, а таксама Боснія, якую засялялі паўднёвыя славяне, Венгрыя, Румынія. Адсюль яны рассяляліся далей на Захад, і, пачынаючы з пятнаццатага стагоддзя, з’ядналіся з рэшткамі сабататаў. Іх на захадзе называлі валенсамі або вальдэнсамі. У адносна канкрэтным сэнсе мы можам канстатаваць, што ўласцівыя ім дактрыны распаўсюдзіліся яшчэ з трынаццатага стагоддзя, а больш дакладна – вызначыць, якімі былі ўсходнія адгалінаванні ад пятнаццатага да дзевятнаццатага стагоддзяў, асабліва ў Венгрыі і Румыніі.

Ход крыжовых паходаў альбігойцаў у трынаццатым стагоддзі накіданы ў працы Усеагульнае распаўсюджанне цэркваў, якія трымалі Суботу (№ 122). Бясспрэчна, тут былі групы ўшанавацеляў Суботы. Жаданне Рымскай каталіцкай Царквы скрыць гэты факт даводзіла да прэтэнзій наконт лінгвістычнага першапачатку слова “саббататы”. Аднак ёсць многа доказаў, што яны былі ўнітарыі. Яны, як гэта зафіксавана, існавалі да 934 года, калі епіскап Вірэулі Атто (Atto bishop of Vireulli), як і другія да яго, скардзіліся на іх.

Першы раз яны былі названы валенсамі ў 1179 годзе ў час суду над імі, які распачаў Райманд з Дзевентрыі. Старэйшыны альбо барбіі (дзядзі) – Раймандскі Бернард і Бейміякскі Раймонд у 1179 годзе, яшчэ да Лютэранскага сабора, былі прыгавораны як ератыкі (не таму, што яны былі прыхільнікамі Суботы, а іменна па той прычыне, што яны прадстаўлялі ўнітарызм) Раймондам з Дзевентрыі. Трактат, напісаны і скіраваны супраць іх у 1180 годзе Фонткаудскім Бернардам, ужо ў сваім загалоўку – Adversus Vallenses et Arianos – утрымліваў тэрмін “валленси”. Такім чынам яны былі субардынацыяністамі-нетрынітарыямі. Думаецца, што ўпамянутая праца 1180 года лічыцца прапаўшай ужо ў нашым стагоддзі. А вось сачыненне гэтага ж аўтара – Liber Contra Vallenses (напісана ў 1190 годзе) існуе і сёння. Валленсы гэтага часу рэпрэзентаваліся ў якасці ўнітарыйцаў, якія маюць адрозненні ў адносінах арыянаў. Гэта – упаўне прыймальны пункт погляду, на якім настайвае Царква Боская. Арыянізм, які, згодна католікам, разглядвае Святы Дух, які быццам бы сатвораны Сынам, прадстаўляе пазіцыю, адрозную ад біблейскага ўнітарызма. Яны абодва прытрымліваліся адной і той жа ці падобнай каталіцкай ерасі, здольнай прыдумваць таксама дактрыну, згодна якой Святы Дух быў утвораны Сынам. У дадзеным выпадку няма неабходнасці адзначыць гэты пункт погляду ў тэкстах, якія адносяцца к Арыю (гл. таксама працы Arianism and Semi – Arianism (№ 167) і Socinianism, Arianism and Unitarianism (№ 185).

Альбігойцы не былі проста адгалінаваннямі валенсаў. Альбігойцы раздзяліліся на два аддзяленні – на валенсаў ці вальдэнсаў, на катараў або пурытанаў. Катары трымаліся зусім розных ератычных поглядаў адносна дабра і зла, якія грунтаваліся на формах гностыцызма і маніхейскага дуалізма. Адрозненні, між іншым, устаноўлены Рэйем Роеннфельдтам (Ray Roennfeldt) у яго тэзісах (An Historical Study of Christian Cosmic Dualism, Andrews University) (параўнаць з працаю Vegetarianism and the Bibble, № 183). Вера была вельмі часта атакавана з боку дуалістычнай тэндэнцыі. Усюды і скрозь, дзе была адкрыта Царква, многія так называемыя канверты (асобы, якія перайначваюць сваю веру), сярод манаскіх ордэнаў часта развівалі дзіўныя погляды. У якасці прыклада служаць багамілы. У асяроддзі багамілаў і паміж басніянамі манашскага аскетызма панаваў ератычны дуалізм, было бачна імкненне выдзеліць галоўны калектыў веры. Такі ж зблуд назіраўся і сярод ранніх адгалінаванняў паўліканаў. Бясспрэчным блудам быў той факт, што мелхіседэкіяне стварылі па-інакшаму структуіраваны парадак у параўнанні з тым, які дазвалялі ўнітарскія погляды. Мелхіседэк лічыўся ангельскім пасрэднікам, а Хрыстос – чалавечым пасрэднікам пад ім. Каталіцкія сачыненні выкарыстоўваліся ератычнымі групамі гэтага часу і часова прыцягвалі іх да сваёй царквы. І наогул яны культывіравалі ў сваіх цэрквах многія памылковыя погляды, азмрочваючы гэтым самым ісціныя дактрыны.

Усёабдымны альбігойскі крыжовы паход супраць абодвух элементаў быў праведзены Рымам у трынаццатым стагоддзі. Альбігойцы мелі падтрымку на поўдні Францыі, якая знаходзілася пад праўленнем графа Тулузы Раймонда. Валенсы ці сабататы былі найбольш значнаю сілай і найбольш шырока распаўсюджанай, а таксама мелі месцы пасяленняў у Іспаніі. Мы можам рэканструіраваць дактрыны валенсаў іспанскага адгалінавання сабатаў, паколькі яны перанеслі інтэнсіўныя праследаванні.

Іспанская інквізіцыя была накіравана на вызваленне дзяржавы ад так называемых іудазіруючых хрысціян. Яны былі названы маранамі (або свіннямі). З тэрміналогіі інквізіцыі і з дапамогаю каментараў мы ведаем, што яны не толькі паважалі Суботу, але адмаўлялі тройцу, святкавалі Святыя Дні, уключаючы выкуп грахоў, прытрымліваючыся законаў ежы. Эдзікт Веры раскрывае сродкі, пры дапамозе якіх можна было інтэфіцыраваць ератыкоў. У час праследванняў былі схоплены іудзеі і мусульмане, хаця праследаванні не былі накіраваны на іх, а толькі на Царкву Бога, якую яны іменавалі сабататамі, інсабататамі ці інсабатамі. Эдзікт караля Арагона Альфонса, які выганяў вальдэнсаў ці інсанабатаў з Іспаніі, прадстаўлены на старонцы 20 працы Усеагульнае распаўсюджванне цэркваў, трымаючых Суботу (№ 122).

Сэсіл Рот (Cecil Roth) у прадмове да сваёй працы “The Spanish Inguisition” (Robert Hale Ltd, London, 1937) зрабіў папярэджанне, згодна якому гісторыя паўтараецца, і кніга не прадугледжана як сатыра на падзеі, якія тады адбываліся ў Еўропе. Іудзейскія вучоныя зрабілі спробу развіць прадстаўленне аб іспанскай інквізіцыі як форме праследавання іудзеяў. Магчыма, што найбольш агідным скажэннем, нягледзячы на дасканалую абгрунтаванасць, выступае навейшая праца Б. Нетаніяху (The Origins of the Spanish Inguistion in Fitteenth Century Spain Random House, New York, 1995). Нетаніяху імкнуўся пераканаць чытача ў тым, што аб’ектам інквізіцыі абрана іудзейская абшчына, хаця гэта зусім не адпавядае ісціне, і вучоныя публічна контраргументавалі свае довады супраць гэтай пазіцыі. Рабіны гэтага часу недвусэнсоўна заявілі, што яны не іудзеі, а іменна хрысціяне. Яны не прадстаўлялі сабою іудзеяў, што прытварыліся хрысціянамі. Яны рэальна рэпрэзентавалі Царкву Бога.

Колькасць трыбуналаў Іспанскага святога ведамства ў канечным ліку склала пятнаццаць. Яны, упаўне ўкамплектаваныя чыноўнікамі і зброяй, дзейнічалі ў Барселоне, Кардове, Куэнку, Гранадзе, Ллеране, Лограно, Мадрыдзе, у Мурсіі, Сант’яга, Севільі, Таледо, Валенсіі, Вальядолідзе, Сарагосе. Яшчэ адзін трыбунал знаходзіўся на Балеарскіх астравах у Пальме (востраў Майорка).

Як найбольш страшэнныя і актыўныя акругі прадстаўлены Мадрыд, Севілья і Таледо, паколькі тут знаходзілася найбольшая колькасць Новых Хрысціян (як іх абазначаў Сэсіл Рот), актыўнасць якіх найбольш ярка праявілася ў Старай Кастыліі і Андалузіі, а зменшылася да мінімума пасля першых страшэнных вывяржэнняў у Каталоніі (Roth, ibid., Ch, The Unholy Office, p. 73). Канчаткова яна была скаардыніравана ў канцы пятнаццатаго стагоддзя пад аўтарытэтам цэнтральнага савета El Consejs de la Suprema y General Inguisicion, названага таксама La Suprema, які спачатку быў звязаны з Кастыліяй. Пры дапамозе чатырох важных дзяржаўных Саветаў, пад кіраўніцтвам Фердынанда і Ізабелы, а іменна Саветаў Дзяржавы і Фінансаў, а таксама Саветаў Кастыліі і Арагона, Савет інквізіцыі заняў сваё месца не для выканання нейкіх малаважных спраў каралеўскай улады (Roth, ibid., p. 74). У 1647 годзе ён выдаў загад, згодна якому ўсе прыгаворы ўсіх трыбуналаў павінны выносіцца на разгляд Савета інквізіцыі для праверкі. Такое рашэнне павінна было стрымаць непаддаючуюся апісанню суровасць праследаванняў на месцах. Яна ўзнікла з-за фундаментальных памылковасцей у разуменні сутнасці справы. Нетаніяху (The Origins of the Spanish Inguisition in Fitteenth Century Spain, pp. 440–459) у адносінах такіх памылак прымяняе сітуацыю, калі ўсе хібы розуму расцэньваюцца як ерась – у супрацьлегласць заверанню Аўгусціна, што я магу памыляцца, аднак я – не ератык (De Trinitate, c. 3, п. 5–6). Інквізітар Юан де Торквемада (Juan de Torgnemada) падверг жорсткім нападкам Таледанскія разборы спраў па той прычыне, што паледане дэманстравалі непаслядоўнасць і абмяркоўвалі пытанні небіблейскага антысемітызму. Ён лічыў, што данае пытанне – такога ж узроўню, як нападкі Гамана (Haman) супраць Мордэкая (Mordecai) і яўрэяў (ibid., p. 449). У гэты час Торквемада вока ў вока сутыкаўся з праблемаю сутнасці Бога ў такім выглядзе, як яе разглядвалі валенсы. Таледане, гэдак жа сама, як гэта было наглядна зроблена і ў другіх месцах, прапанавалі для публічнага азнаямлення (publika fama) тэму (якая існуе, як мы яшчэ ўбачым, таксама і ў Валенсіі), згодна якой ератыкі, практыкуючыя абразанне, адмаўляюць сапраўднае набажэнства Хрыста, прытым адмаўляюць прысутнасць Яго цела ў прычашчэнні і г. д. (ibid., 444). Як сведчыць Тарквемадзе, таледане не паказалі, што вяртанне не можа рэалізавацца або шляхам індывідуальнай адвольнай споведзі, або з дапамогаю наіўных паведамленняў наконт сведчанняў, якія тлумачацца пасля прыняцця хрышчэння і згодна якім чалавек верыць усяму, акрамя таго, каму верыць сама Маці Царква (cf. Netanyahy, p. 444).Тарквемада закляйміў гэтыя абвінавачванні як фальшыва-ілжывыя і злонаўмысныя, якія дэманструюць гэтым самым няздольнасць усяго судовага разбіральніцтва (ibid., p. 445). З-за чаго гэта так атрымалася? Мы цвёрда ведаем, што валенсы практыкавалі ўнітарызм на працягу стагоддзяў. Адрозненне грунтуецца на субардынацыі боскасці Хрыста. А гэта значыць, што боскасць Хрыста зусім не адмаўлялася. Тым не менш на карту было пастаўлена нешта большае. Тарквемада сказаў, што Таледанскія судовыя разбіральніцтвы былі проста антысеміцкімі і што такі расізм не мае ніякага біблейскага абаснавання. Ён, такім чынам, быў вымушаны абвінаваціць такі зблуд, па магчымасці, у найбольш цвёрдых тэрмінах. Праблема заключана таксама ў факце, што падазронасці і допыты мелі сілу ажно да чацвёртага пакалення вернутых. Ён нападаў на гэтую прадпасылку, зыходзячы з поглядаў вернутых, якія датычаць другіх элементаў антытрынітарыяў. Абапіраючыся на гэта, ён паказваў сітуацыю як зблуд маніхейцаў сярод баснійцаў. Тарквемада сутыкаўся з праблемаю канвенсіі каралеўскай улады ўнутры Святой Рымскай Імперыі. Ён сказаў:

“У наш час з язычніцтва ў хрысціянства былі вернуты знакаміты кароль Польшчы, бацька цяперашняга караля, сумесна з вялікай колькасцю вяльможаў і бясконцым мноствам людзей толпа (Уладзіслаў II, раней вялікі князь Літвы Ягайліс, быў вернуты у 1386 годзе, калі ён стаў каралём. Ён быў бацькам Казіміра IV, які заступіў на прэстол у 1447 годзе). Крыху пазней, у час папы Яўгена IV, кароль Босніі і каралева, а таксама мноства другіх вяльможаў былі вернуты ў хрысціянства з маніхейскага заблудства (кароль Стэфаній Томас быў вернуты ў каталіцызм у 1445 годзе). Тым не менш амаль кожны дзень многія мухаммедане пераконваліся (у хрысціянскай ісціне). Гэта магло паслужыць вялікім скандалам і несумненным апаганьваннем святасці, калі мець на ўвазе, што на ўсіх гэтых людзей падала падазронасць у ідалапаклонстве і ў заблудствах, па крайняй меры, да чацвёртага пакалення, – за ўсё названае, якое яны і іх бацькі адстайвалі пэўны час” (Tractatus, pp. 54–55; cf. Netanyahu, p. 452).

Тарквемада напісаў трактат супраць Баснійскага багамільства (Symbolum pro informatione Manichaeorum, ed. N Lopez Martinez and V Proano Gil, 1958, p. 23, n. 68 and Netanyahu, n. 119). Тут мы бачым вынікі ўзаемазмешанасці ўнутры маніхейскага дуалізма, у якім паўлікане асноўвалі ўнітарыйскую веру. Царква гэтага часу была змята ў Геруегавіне і на поўначы (глядзіце таксама працу The General Distribution of the Sabbath-keeping Churches (№ 122). Праблема была відавочнай, але не для Нетаніяху. Да пятнаццатага стагоддзя вальдэнсы былі загнаны ў падполле да такой глыбіні, што ўжо, здавалася, яны ў выніку праследванняў знішчаны поўнасцю. Таледане, гэдак жа сама, як і другія, сталі настолькі празмернымі і тыранічнымі, што інквізіцыя пачала выкарыстоўваць іх для сістэматычнага семіцкага знішчэння. Такое знішчэнне ўсё ж падрывала пазіцыі дзейнасці царквы ў напрамку ўмацавання імперыі, і Тарквемада быў вымушаны супрацьстаяць гэтаму шляхам абмежавання крайнасцей, каб маглі быць эфектыўнымі некаторыя ўстойлівыя ўзаемадзеянні ўнутры імперыі, а вяртанне з язычніцтва ў хрысціянства выглядала б як дабро для тых, хто выступаў суб’ектам вяртання. Расізм і корыснасць інквізіцыі паставілі сваю моркву і гэтым самым стварылі пагрозу экспансіі. Тарквемада быў дастаткова разумным для таго, каб ведаць, якім мог бы стаць прысуд гісторыі. Пагэтаму ён быў вымушаны асаджваць інквізіцыю. У даным канкрэтным выпадку царква дазволіла яшчэ на працягу нават цэлых трох стагоддзяў трымацца гэтага напрамку супраць тых жа працэсаў і дактрын, існаванне якіх было падпарадкавана адмаўленню, а ў канечным выніку знішчэнню яе ўласнай улады (глядзіце Malachi Martin Decline and Fall of the Roman Church, Secker and Warburg, London, pp. 254 ff).

Повадам для інквізіцыі ў акрузе паслужылі працэдуры, звязаныя з эдыктамі. Пасля Эдыкта Міласці, які падбадзёрваў ератыкоў выходзіць наперад і спаведвацца ў адносінах тых грахоў, якія былі звычайна скрыты на працягу якіх-нібудзь трыццаці ці сарака дзён (Рот, c. 75), інквізіцыя пачала ачышчаць акругу. Гэта парадзіла шэраг працэсаў інкрымінацыі. Наступнай фазай стала перыядычнае выданне Эдыкта Веры, якое дапамагло апазнаць тыпы ерасяў, якія падлягаюць абвінавачванню, і іх індыкатараў. У канчатковым ліку сістэма споведзі гэтае зло рэалізавала ў жыццё.

Эдыкт Веры быў выдадзены ў 1519 годзе інквізітарам Валенсіі Андрэсам дэ Палацыо (Andres de Palacio) надрукаваны Ротам. З данага эдыкта вынікае, што ў яго ўключана мноства ўгульнавядомых фактаў і забабонаў, на аснове якіх былі выдзелены тры групы людзей. У першую групу ўваходзілі тыя хрысціяне, якія трымаліся тэндэнцый так называемага іудаізма. Другую групу складалі самі іудзеі, а састаў трэцяй групы быў з мусульман. Эдыкт ясна паказвае, што ерась прыдаўлівалася нават у недрах самой царквы, бо словы, якія былі выказаны ў час прычашчэння, згодна названаму эдыкту, канкрэтна ідэнтыфіцыраваліся як прызнакі ерасі. Сабататы таксама не карысталіся крыжам або крыжовым знакам. Даследуючы гэты эдыкт, прыходзіш да думкі, што ўпамянутая група адмаўляла душу, а таксама дактрыну неба і пекла. Яны святкавалі Суботу на працягу часу ад заходу Сонца ў пятніцу да заходу Сонца ў суботу і не выконвалі ніякую работу. Яны адзначалі святы Праснакоў і Вялікадня і ўжывалі горкія лекавыя расліны. У час выкупа яны пасціліся (Рот, с. 77).

Як паказана, у спісак Эдыкта былі ўключаны таксама агульныя светапогляды іудзеяў і ўласцівыя ім звычаі. Такім чынам, у Эдыкце абедзве сістэмы зліліся да такой ступені, што цяжка ўстанавіць бясспрэчна існуючыя адрозненні паміж імі. У адпаведнасці з іудзейскімі звычаямі іудзеі захоўвалі законы яды і адпраўлялі рытуал пахавання нябожчыкаў. У Эдыкт уключаны многія забабоны, якія датычыліся сектаў (напрыклад, на старонцы 78).

Так, сабататы не прызнавалі Марыалатрый (Mariolatry), і гэта было цесна згрупавана ў савакупнасці з непрызнаннем Месіі. Была падвергнута непрызнанню і дактрына трансубстанцыянальнасці, якая выступіла каталіцкай формай вучэння пра Усюдыіснага, што, у сваю чаргу, яўляе сабою платанічны анімізм (старонка 78). Маркуецца, што былі ўцягнуты таксама свяшчэннікі, і яны былі ідэнтыфіцыраваны ў сувязі з прысвячэннем. Хрысціяне, здаецца, і апраналіся таксама, як і іудзеі, будучы вернымі правілам прынятага адзення (старонка 79). Яны сустракаліся ў дамашніх цэрквах і чыталі Бібліі, якія былі напісаны не на роднай мове.

Маёмасць ератыкоў канфіскоўвалася, а гэта, несумненна, заахвочвала старанне інквізітараў.

Рот апісвае адкрыццё богаслужэння ў Лісабоне да часу, калі яго рыхтавалі ў Доме Оперы. Пункты погляду відавочцаў (надрукаваны ў Annual Register у 1821 годзе) без якогасьці сумнення сведчаць, што ў падземных турмах, якія дзейнічалі яшчэ ў 1809 годзе, былі знойдзены рэшткі слядоў чалавека (згодна надпісаў на турэмных сценах), у тым ліку і шматкі адзення манахаў, якія былі знойдзены на астанках чалавечых цел і другіх атрыбутах, і якія ляжалі паміж радамі турэмных крэслаў, паміж другімі прадметамі доказнасці старых і нядаўніх забойстваў, якія звяршаліся на гэтым месцы (Рот, старонкі 84–85).

Звычайны інтэрвал часу паміж арыштам і прысудам цягнуўся ад трох да чатырох гадоў, а ў адным канкрэтным выпадку мінула нават чатырнаццаць гадоў. Цяжарныя жанчыны былі прыцягнуты да пазорнага слупа, і злонаўмыснасць асуджаных, або, упаўне магчыма, савакупленне з імі ў 1512 годзе прынудзілі кардынала Гіменея прыстрашыць смяротнай караю кожнаму, хто будзе афіцыйна ўлічаны ў пляценні інтрыг са зняволенымі. Выдаткі зняволення павінен быў пакрываць сам абвінавачваемы незалежна ад таго, які перыяд часу прайшоў. Выдаткі, звязаныя з чатырохгадовым зняволеннем адной манахіні, якая была апраўдана і вызвалена ў 1703 годзе, напрыклад, яшчэ ў 1872 годзе пакрывалі яе нашчадкі (Рот, старонка 87). Звычайна, уласнасць была канфіскована ўжо ў момант арышту.

Мараны або Новыя Хрысціяне не маглі ўдзельнічаць як сведкі ў ніводным судовым разбіральніцтве. Ананімнасць імён сведкаў была ўведзена ў трынаццатым стагоддзі, каб у абвінавачваннях быццам бы абараняць слабейшага ад мацнейшага. Гэта было ўведзена ў правіла, і ніхто больш не мог раскрыць імёнаў сваіх абвінаваўцаў (Рот зусім правільна ўказвае, што нават да 1836 года ў Англіі абвінавачваемыя крымінальныя злачынцы не маглі прыбегнуць да паслуг адваката або азнаёміцца з копіямі тых сведчанняў, якія былі накіраваны супраць іх). Гэта былі варварскія часы, у якія інквізіцыя выступіла самым злоўмысным варварам.

Еўрапейская інквізіцыя выступіла ў Паўднёвай Францыі ў трынаццатым стагоддзі і закончылася ў Папскай вобласці ў 1846 годзе. Паміж 1823 і 1846 гадамі ў адной толькі Папскай вобласці былі прыгавораны да смяротнага пакарання, да пажыццёвага пазбаўлення волі, да ссылкі або да галерам 200 тысяч людзей, а паўтара мільёна, у сваю чаргу, былі пастаўлены пад надзор (глядзіце Malachi Martin, The Decline and Fall of the Roman Church, p. 254, і працу The General Distribution of the Sabbath-keeping Churches (№ 122), р. 29; для цытат). Рот цытуе роспач людзей разбушаваўшайся ў Паўднёвай Францыі інквізіцыі ў пачатку трынаццатага стагоддзя:

“Выслухайце мяне, гаспадары мае! Я – не ератык: бо я маю жонку, з якой жыву, і я маю дзяцей; і я ўжываю мяса, і хлушу, і ругаюся, але я – верны хрысціянін” (Рот, стар. 90).

Гэтае адмаўленне цэлібата і вегетарыянскага аскетызма было неабходна ў сувязі з дуалізмам тых маніхейцаў, якія былі вядомы пад назвамі “катары” ці “пурытане” і якія пры дапамозе аскетызма імкнуліся дасягнуць ачышчэння і прадстаўлялі сабою ератычную секту, упаўне магчыма, выклікаючую праследаванне валенсаў або сабататаў. Маніхейскія дуалісты адрозніваліся ад валенсаў, і гэтым дэманструецца асаблівасць катараў-валенсаў. Гэта прызнаваў і Вебер, аднак ідэнтыфіцыраваў няправільна. Сабататы непрарыўна трымаліся біблейскіх законаў. Ім уласцівыя богаслужэнні праводзіліся ў тайне, пагэтаму ў дакладнасці ідэнтыфіціраваць іх – задача вельмі цяжкая. Тым не менш мы ведаем, што яны – прывержанцы Суботы, і поўны аб’ём ім уласцівага богаслужэння можна ідэнтыфіцыраваць, зыходзіць з усходніх адросткаў сабататы.

Мы дакладна ведаем, якімі былі венгерскія і трансільванскія царкоўныя дактрыны на працягу часу ад пятнаццатага да дзевятнаццатага стагоддзяў. Такія запісы збярог галоўны равін Будапешта (Венгрыя). Др. Семьюел Кон (Samuel Kohn) у сваёй працы Die Sabbatharier in Siebenburgen Ihre Geschicte, Literatur, und Dogmatik, Budapest, Verlag von Singer & Wolfer, 1894, Leipzig, Verlag kon Franz Wagner (Фрагменты з сачынення Герхарда О Маркса ўключаны ў працу The General Distribution of the Sabbath – keeping Churches (№ 122) at pp. 22ff).

Франсісу Дэвідсу (Frances David) або Дэйвідысу (Davidis), які памёр ў турэмным зняволенні ў 1579 годзе, мы абавязаны тым, што даставерна ведаем, што дадзены адростак валенсаў ці сабататаў рэпрэзентаваў унітарызм. Кон пераконвае, што яны аднавілі арыгінальнае і ісцінае хрысціянства (Кон, с. 8). Унітарская царква распалася на дзве групы – на прыхільнікаў Нядзелі і прыхільнікаў Суботы. Адростак, які дзейнічаў пад кіраўніцтвам Іосі, быў найбольш адданы сапраўднай ісціне.

Яны практыкавалі хрышчэнне дарослых.

Яны правілі Суботы і Свяшчэныя Дні, уключаючы Вялікадне, свята Праснакоў, Пентакоста, Выкупу, святаў Кушчаў і Апошняга Вялікага Дня, а таксама, і гэта асабліва важна, Новыя Месяцы. Свята Труб у царкоўных песнях не выдзелена у асобным відзе, і думаецца, што ён быў святкаваны ў сукупнасці з Гімнамі Новага Месяца.

Уласцівыя ім дактрыны ўключаюць у сабе таксама палажэнні пра цялеснае тысячагоддзе на працягу 1000 гадоў, у пачатку якога вернецца Іісус і сабярэ Іуду і Ізраілле.

Яны карысталіся такім Божым каляндаром, які абапіраецца на Новыя Месяцы.

Яны прапаведвалі дзве Нядзелі, адна з якіх мае накірунак на вечнае жыццё, тады, калі прыдуць Хрыстос, а другая – на суд, які звяршыцца пры заканчэнні тысячагоддзя.

Яны прапаведвалі выратаванне праз міласць, і адначасова і тое, што законы ўсё ж павінны выконвацца.

Яны лічылі, што Бог – запавет людзей, а таксама прытрымліваліся думкі, што мір увогуле стаў сляпым.

Дактрына пра Хрыста, якая ім належала, была выключна субардынацыянісцкі ўнітарыйскай.

(Глядзіце працу The General Distribution of the Sabbath – keeping Churches (№ 122), р. 22).

Такім чынам, упаўне відавочна, што ранняя царква Суботы была ўнітарыйскай і выконвала законы Старага Запавета. Субота была толькі адным рабром характэрнай для яе сістэмы веры, той веры, якая мела на мэце пакланенне Адзінаму Ісцінаму Богу. Ва Усходняй Еўропе ўнітарыі праследаваліся найбольш усяго з-за сваёй паслядоўнай унітарскай пазіцыі. Для ўчынення праследавання прыхільніцтва Субоце не мела первічнага значэння (Франсіс Дэйвідзіс лепш выбраў турму, дзе ён і памёр, чым пайшоў на кампраміс у адносінах да ўнітарскай веры, хаця нават Соцін (Socinus), які сам быў унітарыем, стараўся пераканаць яго пераўтварыць уласны непарушны ўнітарызм з мэтаю зберагчы жыццё). Унітарыям было адказана мець статус царквы. І гэта ў той сітуацыі, калі да такога статуса з павагаю адносіліся нават іудзеі. Яны былі пазбаўлены магчымасці мець доступ да тэхнікі друкавання, і таму свае пропаведзі яны састаўлялі ў рукапісным выглядзе, з дапамогаю стылю звязаных літар. Прыгнятанне данай сістэмы інквізіцыя вяла з вялікай бязлітасцю, і на Захадзе адно толькі пакланенне Субоце было дастатковай прычынаю для таго, каб караць смерцю.

Адначасова з пачаткамі Рэфармацыі стаў узмацняцца і ўнітарызм. Ён больш не цясніўся ў адным толькі асяроддзі паклоннікаў Суботы. Выражаючыся іншымі словамі, не ўсе ўнітарыі прадстаўляліся ў якасці сапраўдных членаў Царквы Божай, гэдак жа сама, як не ўсе сапраўдныя члены выступалі захавальнікамі Суботы.

Тэрмін “унітарызм” з’яўляецца англійскім словам, які паходзіць ад латынскага слова “unitarius”. Упершыню гэтым тэрмінам карысталася легалізованая рэлігія ў 1600 годзе (Encyclopedia of Religion and Ethics (ERE), артыкул Unitarianism, Vol. 12, p. 519). Асабліва абаснаваны гэты тэрмін у канцэпцыі аднаасобнасці Божаства, і ён ёсць атабражэнне пазіцыі, якая супрацьлеглая артадаксальнай дактрыне і якая стаіць на абароне трайной сутнасці Бога. Тэрмінам “трынітарызм” у сучасным разуменні ўпершыню карыстаўся Сервет (Servetus) у 1546 годзе (ibid.). Слова “унітарызм” у якасці прыметніка ўжываецца парою і па-за межамі Хрысціянства (у прынцыпе, і іслам, і іудаізм з’яўляюцца ўнітарскімі).

Грэчаскі тэкст Новага Запавета ў 1516 годзе апублікаваў Эразм Роттэрдамскі.

Прабел у тэксце знакамітага трынітарскага артыкула (1 ад Іаана 5:7), які ён дапусціў, і яго антыпатыі ў адносінах схаластычнай манеры дыспутаў аказалі значны ўплыў на мноства розумаў (ERE, ibid.).

Новы Запавет, апублікаваны Эразмам Роттэрдамскім, прынудзіў кваліфікаваных знатакоў грэчаскай мовы пачаць праверку тых пасылак, на якіх базіруецца артадаксальны трынітарызм. Вельмі выігрышным выглядзеў той факт, што еўрапейскае насельніцтва было свабодным у напрамку найбольшай адкрытасці, у той час як інквізіцыя агранічана. Вучоныя пачалі заўважаць, што Біблія зусім не з’яўляецца трынітарнай і на самай справе аказвае падтрымку ўнітарызму. Першы крок на Еўрапейскім кантыненце ў напрамку афіцыйна надрукаваных прац антытрынітарнага характару (у якасці апазіцыі супраць вучэнняў цэркваў да Рэфармацыі, а таксама ў адносінах таго, што было надрукавана ў прэсе), быў знойдзены ў працах Марціна Цэллярыя (1499–1564; Martin Cellarius), які быў вучнем Рыйукліна (Reuchlin) і першым паслядоўнікам і сябрам Лютэра (ERE, ibid., pp. 519–520). У яго працы de Operibus Dei ён карыстаецца тэрмінам “deus” Хрыста ў тым самым значэнні, у якім хрысціяне таксама могуць быць названы “dei” або “Сыны Усявышняга” (ibid.). Спасылка на працу The Early Theology of the Godhead (№ 127) паказала, што данае паняцце ўзнікла, зыходзячы з вучэння Ірэнея і вучняў першых апосталаў, а таксама саміх апосталаў. Усё гэта вызывала вялікую ажыўленасць, і перадавая акадэмічная грамадскасць, паследуючы Сервету, у 1531 годзе пачала займацца абмеркаваннямі. У Напль іспанец Джон Вальдэс (John Valdes) прывёў у дзеянне рэлігічную групу для вывучэння Пісання, якая займалася гэтай справай ажно да яго смерці, гэта значыць, да 1541 года (ERE, ibid., p. 520). Звярніце ўвагу на слова “вальдэс”. Думаецца, што чалавек пад гэтым імем, прымаючы пад увагу яго тэалогію і прозвішча, быў іспанскім вальдэнсам (глядзіце таксама працу The General Distribution of the Sabbathkeeping Churches (№ 122). У 1539 годзе Меланхтон папярэджваў сенат Венецыі наконт распаўсюджвання сервентызма ў межах Паўночнай Італіі (ibid.). Удзельнік гэтай групы Бернард Акіно (Bernard Ochino; 1487–1565) з Сьенны, павольна перасякаючы Швейцарыю, дабраўся да Лондана і тут служыў у Царкве Іншаземцаў (1550–1553) да таго часу, калі каралева Мерыя, у сваіх памкненнях аднавіць каталіцызм, спыніла дзейнасць гэтай царквы. Акіно быў выцеснены ў Цюрых, а адтуль ён эмігрыраваў у Польшчу, дзе далучыўся да антытрынітарыяў. У горадзе Кракаве ў 1539 годзе ва ўзросце восемдзесят гадоў, па той прычыне, што верыла існаванню Адзінага Бога, Творцы ўсіх рэальных і нерэальных прадметаў свету, ахапіць якога розум чалавека быў няздольны, была спалена на кастры жонка ювеліра Кацярына Вогель (Catherine Vogel) (ibid.). Даны рух рэпрэзентуе работу ў Еўропе на працягу тых часоў, якія мы апазнаем як эру Тайатырана (Thyatrian). Антытрынітарны рух праяўляе сябе таксама ў рабоце другога сінода рэфарміраванай царквы ў 1556 годзе. У 1558 годзе кіраўніком гэтай царквы стаў Джордж Бландрата (George Blandrata). Унітарыямі былі таксама галандскія анабаптысты пад кіраўніцтвам Дэйвіда Джорыса (David Joris; 1501–1556). У вельмі абшырнай інтэрпрэтацыі ўпамянутыя ўнітарыяне былі названы таксама пратэстантамі. ERE сцвярджае, што

“У час уладарання Генрыя VIII (Henry VIII) тысяча пратэстантаў з Германіі, Эльзаса і прыгнечаных абласцей эмігрыравалі ў Англію, а Царква Іншаземцаў пад праўленнем Эдварда VI (Edward VI) уключала ў сабе таксама французаў, валунаў, італьянцаў і іспанцаў” (ERE, ibid., p. 520).

Гэтыя людзі з дапамогаю ўнітарыйскай царквы шукалі ў Англіі прыстанішча. Гэтая царква ўпаўне выступіла як сапраўдная Царква Божая. Англія стала адкрытай для публічнага высказвання, пачынаючы з пятнаццатага стагоддзя, з дапамогаю публікацый епіскапа Чычэстэра Рычарда Пікока (Richard Peacock). У гэты час адасобіліся лолларды і анабаптысты.

“28 снежня 1548 года свяшчэннік па імені Джон Есхітон (John Assheton) раней Кранмера (Cranmer) адказаўся ад “праклятых ерасей”, згодна каторых “Святы Дух не з’яўляецца Богам, але прадстаўляе толькі адну канкрэтную ўладу Айца”, а “Іісус Хрыстос, прадугледжаны ад Дзевы Марыі, быў святым прарокам…, але не выступіў сапраўдным і жывым Богам”. У красавіку будучага года была створана камісія, каб знайсці ўсіх анабаптыстаў, ератыкоў або назіральнікаў усеагульных малітваў. У маі начале гэтага органа было прыведзена мноства гандляроў Лондана” (ERE, ibid.).

Яны былі ўнітарыі. На данай фазе развіцця Царквы і на працягу яе праследавання ні бінітарызм, ні дзітэізм не маглі мець яўных доказаў у адносінах Іісуса Хрыста. Царква не мела дактрыны. У 1551 годзе хірург Георг ван Паррне (George van Parris) з Майнца быў пакараны па той прычыне, што сцвярджаў, быццам адзіным Богам выступае Бог Айцец, а Хрыстос, у сваю чаргу, не з’яўляецца ісціным Богам (ERE, oп. цыт.). Калі Бландрата у 1558 годзе трапіў у Польшчу, унітарскі рух тут ужо ўваходзіў у састаў пратэстанцкага сінода, аднак дакументальна гэта было аформлена сем гадоў пазней. Яны ў адносінах сябе не дапусцілі другой назвы, акрамя “хрысціяне” (ERE, ibid.). Фауст Соцін (1539–1604), пляменнік Лелія Соціна (1525–1562) з Сьенны, сябра Кальвіна і Меланхтона, пабываў у Англіі, а адтуль накіраваўся ў Польшчу. У 1578 годзе ён у Трансільваніі нанёс візіт Бландрату, у час якога прыводзіў аргументацыі супраць Франсіса Дэйвідса, які адмаўляў у адносінах Хрыста ўсялякія культавыя формы. У 1579 годзе ён пасяліўся ў Польшчы. Назва “соцыніяне” узнікла ад яго імя. Тым не менш яны тут існавалі ўжо доўгі час да Соціна як адростак той царквы, якую мы ведаем як царкву вальдэнсаў. Гэты аспект апісаны ў працы Socinianism, Arianism and Unitarianism (№ 185).

Польская ўнітарская царква нават да яе знікнення была пад праследаваннем каталіцкай царквы (глядзіце ERE, оп. цыт.). Соцін прызнаў прымяненне тэрміна “Бог” адносна Хрыста, аднак толькі выключна ў падпарадкаваным значэнні. Сапраўды, гэтае значэнне было тым жа самым, якім карыстаўся Ірэней (як мы можам гэта заўважыць у працы The Early Theology of the Godhead (№ 127).

Франсіс Дэйвід (або Дэйвідзіс) з Венгерскіх цэркваў у Трансільваніі быў зняволены ў замку Дзева па той прычыне, што ў адносінах Хрыста не прызнаваў малітву і ўсялякія другія культы. Ён памёр у зняволенні ў лістападзе 1579 года. Ад добра дакументаваных гістарычных запісаў яго паслядоўнікаў, ад Іоссі мы ведаем, што яны былі не толькі ўнітарыямі, але спраўлялі Суботу, Новыя Месяцы і Свяшчэнныя Дні. Свята Труб святкавалася ў гімналах у выглядзе Новых Месяцаў, і гімны Новых Месяцаў пераважна дамініравалі над спецыяльнымі гімнамі Труб у якасці свята (глядзіце працу The General Distribution of the Sabbath – keeping Churches (№ 122).

Абазначэннем “унітартус” у якасці слова ўпершыню карыстаўся Мелій (Melius), і ў дакументах ён першы раз паявіўся ў дэкрэце Лексфальскага (Lecsfalva) сінода 1600 года. Афіцыйна гэты тэрмін царква прынімала ў 1638 годзе. Пасля гэтага венгерскія цэрквы былі пад праследаваннем на працягу двух стагоддзяў, а прынадлежачая ім маёмасць канфіскавана. У пачатку гэтага стагоддзя ў Венгрыі іх нашчадкі сярод Сзеклераў (Szeklers) з Трансільваніі і некаторыя другія мелі цэрквы ў колькасці ста сарака адзінак. Іх царкоўны песеннік, апублікованы ў 1865 годзе, не быў прадугледжаны для пакланення Хрысту (ERE, ibid.). Ісціныя і верныя рэшткі ад гэтых цэркваў, якія яшчэ заставаліся, прадстаўлены ў выглядзе транскарпатыянаў, якія ўсё яшчэ з’яўляюцца ўнітарыйскімі паклоннікамі Суботы.

Рост унітарызма ў Англіі выклікаў жаданне Аднавіць верную апосталістычную веру. Для найлепшых розумаў Англіі было ўпаўне зразумела, што Новы Запавет не быў трынітарным, але выключна ўнітарным. І гэтыя знакаміцейшыя людзі пачалі высвятляць пытанне наконт арыгінальных вучэнняў царквы. Пачатак гэтага працэса, магчыма, абнаружваецца ў дзейнасці Рычарда Хукера (Richard Hooker; 1553–1600) і Джона Хейла (John Hales; 1584–1656). У якасці цэнтральнага ўзнікла іменна пытанне вызначэння таямнічасці Божай у Пісаннях. Па гэтаму пытанню асноўнымі выступаюць працы Вільяма Чайлінгвота (William Chillingworth; 1602–1644). Чайлінгвот трапіў пад уплыў галоўнага ўнітарыя – лорда Фалкленда (Falkland). Працы Гротыя (Grotius) нічога не гавораць адносна трыадзінай сутнасці і (згодна працы Стывена Найі (Stephen Hye) Brief History of the Unitarians also called Socinians, London, 1687) пераконваюць, што ён тлумачыць свае працы, зыходзячы з унітарыйскай пазіцыі ці згодна светапогляду соцыніянаў (ERE, ibid.).

Поль Бест (Paul Best; 1590–1657) быў вернуты ў час яго падарожжа ў Польшчу. Трансільванскія ўнітарыі аказалі ўплыў таксама на Мільтона (глядзіце Aereopagitica, London, 1644 – запісана ад ERE, ibid.). Скліканні Кентэрберыйскага і Йорскага сходаў у чэрвені 1640 года забаранілі імпарт унітарыйскіх (соцініанскіх) кніг, і Парламент у 1648 годзе абвясціў непрызнанне Тройцы асноўным праступкам. Аднак Джон Бідлі (John Biddle; 1616–1662), якога часта называюць бацькам англійскага ўнітарызма, у 1654 годзе апублікаваў кнігу A Twofold Scripture Caechism. Унітарызм у Англіі стаў сапраўды ўсеагульным у семнаццатым стагоддзі. Прафесар Браноўскі (Bronowski) у серыях TV Узлёт чалавека нават дайшоў да сцверджання, што індустрыяльная рэвалюцыя была прадуктам унітарскіх мысліцеляў. Нягледзячы на пагрозы арыштаў і выгнанняў на астравы Сіллі (Scilly Islands) (1654–1658), Бідлі сабраў паслядоўнікаў. Смерць Бідлі ў 1662 годзе і Акт Аднолькавасці прыпынялі рух у напрамку арганізацыі пакланення. Аднак патрабаванне строгай літаральнасці захавання Пісання давяло ўсіх вялікіх мысліцеляў гэтага часу да непрызнання трынітарызма. У гэтую справу ўключыўся таксама Мілтон. У перыяд часу ад 1691 года да 1705 года выданне адпаведнай літаратуры мела садзеянне з боку багатага купца Томаса Фэміна (Thomas Firmin; 1632–1697). Парламент рабіў спробы прыцясняць яго. Тым не менш у гэтай вобласці ў форме Джона Локка (John Locke; 1632–1704) увайшлі вялікія філосафы. У выніку праверкі Пісання, следуючы за Мільтонам, ва ўнітарызм перайшоў сэр Ісаак Ньютон (Isaac Newton). За гэтымі вялікімі мысліцелямі следаваў Вільям Вістон (William Whiston; 1672–1752), які ў 1703 годзе шоў за Ньютонам у Кембрыдж у якасці… прафесара, але ў 1710 годзе быў зволены з пасады прафесара па той прычыне, што ён быў унітарый. Трактат Сем’юеля Кларка (Samuel Clarke; 1675–1729) The Scripture of the Trinity таксама быў важным ў раскрыцці данай праблемы. Тут упершыню, увёўшы ў квазінітарскую пазіцыю, былі выказаны пярэчанні ў адносінах вечнага існавання Сына. Калі ў 1786 годзе была адчынена Манчэсцерская Акадэмія (пазней Манчэсцерскі Оксфордскі Коледж), першым яго рэктарам быў Томас Банес (Thomas Barnes), які быў таксама ўнітарыем.

Прасветарыянскі коледж Кармартэны быў працягам серыі вучэбных устаноў, першае з якіх стварыў Сем’юел Джоўнс (Samuel Johnes) – былы член Оксфордскага коледжа і адзін з двух тысяч выгнаных у 1662 годзе свяшчэннікаў (ERE, p. 523).

Другім унітарыем выступіў Джозеф Прыстлі (Joseph Priestly; 1733–1804). Сябра Прыстлі, вікарый Кацерыкі пры Тысе, Тэафіл Ліндсей (Theophilus Lindsey; 1723–1808) пасля правалу парламентарнай петыцыі дэмісіяніраваў і ў 1774 годзе ў Страндзе на вуліцы Эсекса адкрыў унітарыйскую капэлу. Гэта была першая капэла пасля многіх гадоў. Магчыма, што першая пасля прыцяснення Царквы Іншаземцаў.

Даная капэла карысталася літургіяй англіканаў, прызнаючы выключна пакланенне Богу Айцу. Прызначэнне Томаса Бельшама (Thomas Belsham; 1750–1829) на пасадзе выкладчыка тэалогіі коледжа Хакнея ў 1789 годзе прасунула наперад таксама ўнітарыйскае пытанне проста шляхам прадастаўлення магчымасцей для студый Пісання. Гэта было зроблена з дапамогаю Унітарыйскага грамадства, якая заключалася ў тым, каб праз распаўсюджванне кніг садзейнічаць развіццю хрысціянскіх ведаў і практыцы нораваў. Кіраўнікамі гэтага таварыства былі Ліндсей, Прыстлі і Бельшам. Прагрэс унітарызма суправаджаўся імкненнямі дзеда Фларэнсы Найтынгейля (Florence Nightingale), Норвічскага Вільяма Сміта (William Smith; 1756–1835) ануліраваць тыя артыкулы Акта Талерантнасці, каторыя зрабілі дзейнасць унітарызма процізаконнай. Унітарызм гэтых людзей не прызнаваў таксама вучэнне пра душу (глядзіце ERE, p. 524). Томас Саутвуд Сміт (Thomas Southwood Smith; 1788–1861) сваімі ідэаламі ўнітарызма пакінуў уражанне ад Байрона (Byron), Мура (Moore), Вордсворта (Wordsworth) і Крэба (Crabbe).

Погляды Сміта яшчэ раней выражаў адзін з капэланаў Кромвеля (ERE, ibid.). Юрыдычныя бітвы васемнаццатага стагоддзя выяснілі змены ў законе аб кампетэнцыі царквы, што таксама выступала як істотны стымул у тым накірунку, у якім самаарганізавалі сябе цэрквы ўнітарыйцаў.

Сучасны ўнітарызм у такім выглядзе, якім яго развіваў Джеймс Марціныо (James Martineau; 1805–1900) і сучасныя школы, прыніжалі месіянерскую функцыю Іісуса Хрыста. Яны не абапіраюцца на Пісанне поўнасцю, а іменна на яго інтэрпрэтацыі. Вытлумачэнне, прапанаванае Марціныо адносна аднаўлення ўзнікнення Цюбінгенскага хрысціянства, якое змешчана ў “Вестмінстэрскім Аглядзе” і ўпамянута ў ERE (c. 525), з’яўляецца важнейшым апраўданнем яго філасофіі ў адносінах камунікацыі чалавечага духу з божаскім. Радыкальны ўнітарызм неапраўдана імкнецца адмаўляць прэінкарнацыйнае існаванне Хрыста.

Джон Джеймс Тэйлер (John James Tayler; 1797–1869) сваёю працаю Attemt to ascertain the character of the Fourth Gospel (London, 1867) выклікаў першую афіцыйную дыскусію ў Англіі наконт пытання Іаана (Johannine). Цэлы шэраг вучоных прасілі пераглядзець тэкст Новага Запавета. У 1870 годзе далучыцца да рэдактараў Бібліі быў запрошаны Джордж Венс Сміт (George Vance Smith). Унітарыйскі вучоны Джэймс Драмонд (James Drummond; 1835–1918) быў вядучым тэолагам, які напісаў такія знакамітыя працы, як The Jewish Messiah (1877), Philo Judaens (1888), Inguiry into the Character and Authorship of the Fourth Gospel (1903). Джон Рэллі Берд (John Relly Beard; 1800–1876) са сваім People & Dictionary of the Bible раскрыў шлях да сучасных Біблейскіў слоўнікаў. Другімі віднымі ўнітарыянамі былі Эдгар Тэйлар (Edgar Taylor), Сем’юэл Шарпе (Samuel Sharpe), ХА Брайт (HA Bright), Вільям Ратбон (William Rathbone Greg), Франсіс Вільям Нюмен (Francis William Newman), Франсіс Паўэр Кобэ (Frances Power Coobe), Ральф Валдо Емерсон (Ralph Waldo Emerson), Тэадор Паркер (Theodore Parker) і Макс Мюлер (Max Muller). ERE дае таксама інфармацыю, якая датычыць цэркваў і іх распаўсюджвання. Некаторыя з вядучых мысліцеляў сучаснасці, вывучаючы Біблію са свайго пункту погляду, свабоднага ад грэчаскай тэалогіі александрыйскай і каппадакійскай школ, прынімалі ўнітарызм у якасці арыгінальнай сістэмы Бібліі.

У Злучаных Штатах Амерыкі цэрквы Бога з пакланеннем Субоце дакументаваны выдатна, і тут разглядвацца не будуць. Цэрквы Бога выраслі, абапіраючыся на царкоўную сістэму англічан і адчуваючы ўплыў еўрапейцаў.

Адвентызм сёмага дня

Падвіжніцтва адвентыстаў сёмага дня прадстаўлялася дамініруючым і афіцыйна ўнітарным ажно да 1931 года, калі памёр Юрыях Сміт. Аднак прыём службовых асоб адбываўся яшчэ на працягу пэўнага часу ў выніку дзейнасці духавенства. У якасці мысліцеляў унітарыйскіх адвентыстаў выступілі Джеймс Уайт (James White), Р. Ф. Котрэль (Cottrell) (сеніёр і юніёр), Д. Т. Бардоў (Bordeau) (да сваёй адстаўкі), Д. М. Канрайт (Canright), Е. Н. Эндру (Andrews), Лохбаро (Loughborough), Джон Маттысон (Matteson), А. С. Бардоу (Bordeau), А. Т. Джоунс (Jones), В. В. Прэскотт (Prescott) і Юрыях Сміт.

Другімі спадзвіжаннямі адвентыстаў выступілі:

евангелійскія адвентысты;

і хрысціяне адвента.

Усе яны скажона зразумелі сутнасць уваскрэшання і пакарання Божага. Яны, следуючы Біблейскім тэкстам, былі літаральна мілленіялійскімі. Адвентысты сёмага дня, у сваю чаргу, следавалі набажэнскаму мілленіялізму.

Афіцыйна адвентызм быў ва ўсеагульным плане біблейскі ўнітарным ажно да 1931 года, гэта значыць, да часу, калі заканчваўся ўплыў Юрыяха Сміта, і трынітарыяне, доўгі час зберагаючыя сябе ў нетрах спадвіжніцтва, пачалі захопліваць кіраўніцтва. Паслядоўнікі характарызавалі Юрыяха Сміта як арыяніна.

Думаецца, што сярод самых першых, хто са сваёю працаю Desire of Ages (1898, p. 530) азнаёміў адвентыстаў, з прадстаўленнем трынітарызма, была Эллен Г. Уайт (Ellen G White). Даная праца, відавочна, не была адрэдагавана і была супрацьлеглай дакладным поглядам царквы (згодна М. Л. Андрысену (Andreasen) The Spirit of Prophecy, 30 кастрычніка 1948 года). Існавалі таксама і другія школы адвентысцкіх мысліцеляў.

М. Л. Андрысен (ibid.) сцвярджаў, што мы ўспрымалі гэта як недакладнасць рэдагавання. Для таго, каб пагаварыць з аўтарам – з Эллен Г. Уайт, ён адправіўся ў дарогу. Пасля чаго ён засведчыў, што гэта было іменна так. Аднак гэты факт ён не адкрыў нават да 1948 года. Улічваючы светапогляд і дактрыны старэйшын царквы, гэты тэкст, як падробка рэдагавання, быў пастаўлены пад сумненне ажно да 1931 года. Хрысціянскае Злучэнне, з якога прыйшоў Джэймс Уайт, было ўнітарыйскім. У рэшце рэшт яны, у мэтах стварэння адзінай царквы Хрыста, далучыліся да другіх. Дактрыны сталі крыху больш біблейскімі, у параўнанні з тымі, зыходзячы з якіх узнікла Сусветная ўнітарыйская царква. Даная царква не прынесла рэальную роднаснасць паміж унітарыянскімі субардынацыянісцкімі дактрынамі цэркваў, абагаўляючых Суботу.

У якасці ўнітарыйскай прадстаўляла сябе царква адвентыстаў або арыянская царква, як гавораць у цяперашні час адвентысты ў адносінах яе статуса да 1931 года. Арыянізм, згодна вызначэнню трынітарыяў, аб’яўляе Дух толькі як тварэнне Сына. Даная дактрына, хутчэй усяго, можа быць выдумкай ранніх трынітарыяў, паколькі ў каментарах Арыя такая дактрына не зафіксавана. Тым не менш, згодна абазначэнню трынітарыяў, арыянізм не прадстаўляе сабою біблейскага ўнітарызма, а таксама дактрыну, рэпрэзінтаваную Смітам ці пэўнай эпохаю царквы, уключаючы Царкву Божую (Сёмага Дня). Ён не прадставіў таксама цэрквы паследуючыя.

Важна адзначыць, што канфесія адвентыстаў сёмага дня афіцыйна не стала трынітарскай да самага апублікавання Questions on Doctrine у 1958 годзе. Андрысен адправіў шэраг пісьмаў з пратэстамі супраць прыняцця гэтай рашучай пастановы. У выніку быў устаноўлены пераходны перыяд, які працягваўся ад 1931 года да 1958 года. Сімвал веры французскіх адвентыстаў яшчэ ў 1938 годзе, як аб гэтым сказана ў рукапісным экзэмпляры, які ў названым годзе набыў Др. Томас Макельвайн (Thomas Macelwain) і які вучыўся ў семінарыі адвентыстаў у Францыі з 1968 па 1973 гады, быў унітарыйскім. У каментарах па данай працы ён заўважыў, што семінарыя была трынітарскай і што прыходы гэтага часу ўсё яшчэ мелі ўнітарскую пазіцыю.

Рух адвентыстаў у раннія тысячавосемсотыя годы (1842–1844) прынімала трынітарыяў у якасці такіх, якія ў вялікай колькасці былі ўцягнуты ў сістэму Суботы. Некаторыя з іх так ніколі па-сапраўднаму так і не адкінулі ўнітарскую мадэль, і гэта аказалася ракавым для ранняй, чыстай сістэмы адвентызма пасля Сміта ў 1931 годзе, калі ў рамках адвентызма, галоўным чынам, шляхам усаджвання ў духавенстве, функцыі кіраўніцтва дабывалі ўнітарыі. Фактарам, садзейнічаючым развіццю праблемы, паслужыла імкненне апеліраваць да амерыканскага пратэстантызму. Усё, што ўпаміналася вышэй, давяло цэрквы Божыя дваццатага стагоддзя таксама да бінарызма і, такім чынам, да шматкратных пагрэшнасцей і нават да раскола ўнутры сучасных сістэм.

Царква Божая (Сёмага Дня)

Царква Божая (Сёмага Дня) была біблейска-унітарскай сістэмай, падтрымлівала рытуал Суботы, хаця звычайна яна не была прывержана Свяшчэнным Дням.

Аднак у некаторых раёнах (напрыклад, у Чылі) яна была вядома тым, што на самай справе саблюдала гэтыя дні.

Сусветная Царква Божая (раней Радыё Царква Божая)

У 1927 годзе Герберт Армстронг (Herbert Armstrong) пачаў свой артыкул для часопіса Царквы Божыя (Сёмага Дня) Bible Advocate. Ён пачаў сваю духавенствуючую дзейнасць з перыяда ранніх 1930-х гадоў, аднак, нават прыблізна да 1940 года, ён значыўся ў ведамасцях Царквы Божай (Сёмага Дня) на атрыманне заработнай платы. Гэта было пасля дэкларыравання трынітарызма ў руху адвентыстаў, аднак не звязана з гэтым.

Тэалогія Сусветнай Царквы Божай была дытэістычнай і роднасна, хаця і не тоесная ў параўнанні з ерассю Маратонія (Marathonius), якая мела месца пасля звяржэння і смерці Македонійца (Macedonius) і пасля Канстанцінопальскага Усяленскага Сабора ў 381 годзе. Даная тэалогія адрознівалася ў поглядах наконт сутнасці Святога Духа, тым не менш усё ж прытрымлівалася канцэпцыі двух Багоў. Упамянутая тэалогія была абазначана вельмі слаба, і ў асяроддзі Сусветнай Царквы Божай знаходзіліся многія ўнітарыяне па той прычыне, што Студыя Адпаведнасці Бібліі мела пэўныя няяснасці ў адносінах даследвання структуры Божыя, зыходзячы з аднаго Элоаха.

Адначасова з развалам Сусветнай Царквы Божай узнікла мноства групіровак цэркваў, якім уласцівы слаба абазначаныя дактрыны аб траістасці Бога па многіх другіх пытаннях. Многія з гэтых цэркваў з’яўляюцца тэхнічна як дытэістычныя, і яны вераць існаванню двух Багоў ad orgine (з начаткаў). Некаторыя з іх дэкларыравалі бінітарыйскую структуру, аднак усё ж пры дапамозе вельмі слабай тэалагічнай інтэрпрэтацыі. Усе гэтыя групы правяць Свяшчэнныя Дні. Па крайняй меры дзве з іх прызнаюць Новыя Месяцы.

Хрысціянскія Цэрквы Божыя

Хрысціянскія Цэрквы Божыя прадстаўляюць царкву, якая адносіць сябе да Суботы і выконвае ўсе аспекты сістэм ранняй царквы, уключаючы і унітарную біблейскую дактрыну Бога. Гэтая Хрысціянская Царква Божая мае адросткі ў асяроддзі народаў, якія размаўляюць на англійскай мове і маюць назвы, пераведзеныя з англійскіх абазначэнняў.

Сведкі іегавы

Сведкі іегавы прадстаўляюць сабой унітарскую царкву, якая ўсё ж не правіць Суботу, Новыя Месяцы і Святы. Пагэтаму яны не маюць тых крытэрыяльных прыкмет выбраных, якія ўпамянуты ў гэтай рабоце.

ТАБЛІЦА ДАКТРЫН ЦАРКВЫ БОЖАЙ

Царква дактрына	Вучэнне пра Бога	Арганізацыйная структура	Хрышчэнне	Субота	Новыя месяцы	Свяшчэнныя дні	Прычашчэнне – Вялікадне	Законы яды
Паўла-Ефессянская (пачынаючы з 30 СЕ)	Біблейска-унітарскае	Прэсвітэрыянская і квазі-епіскапальная	Хрышчэнне дарослых	Трымалі Суботы	Саблюдалі Новыя Месяцы	Саблюдалі Свяшчэнныя Дні	Кварта-дэцыманскія	Але
Смірнска-Ліёнская (2–9 ст.)	Біблейска-унітарскае	Прэсвітэрыянская і квазі-епіскапальная	Хрышчэнне дарослых	Трымалі Суботы	Саблюдалі Новыя Месяцы	Саблюдалі Свяшчэнныя Дні	Кварта-дэцыманскія	Але
Паўліканская (4–10 ст.)	Біблейска-унітарскае	Квазі-мілітарыйская	Хрышчэнне дарослых	Трымалі Суботы	Цяжка пераканацца	Саблюдалі Свяшчэнныя Дні	Кварта-дэцыманскія	Але
Французска-іспанска-валленсіянская або Саббататская (Альбігойцы 9–15 ст.)	Біблейска-унітарскае	Французская: епіскапальная нон-іерархічная іспанская: прэсвітэрыянская	Хрышчэнне дарослых	Трымалі Суботы	У час праследавання – богаслужэнні ў тайне	Саблюдалі Свяшчэнныя Дні	Кварта-дэцыманскія	Але
Цэнтральна-прэрэфармісцка-вальдэнсіянска-саббататская	Біблейска-унітарскае	Прэсвітэрыянская. Савет прафанаў, сінод роўных лідэраў	Хрышчэнне дарослых	Трымалі Суботы	У час праследавання – богаслужэнні ў тайне	Саблюдалі Свяшчэнныя Дні	Кварта-дэцыманскія	Але
Цэнтральна-пострэфармісцкая вальдэнсіянская (16 ст. і далей)	Квазі-трынітарскае	Змешаная да фактычнага знікнення	Хрышчэнне дарослых	Сумесна з Рэфармацыяй трымалі Нядзельныя богаслужэнні	Не	Не	Вялікадне (ў пятніцу – распяцце на крыжы; у нядзелю – уваскрэшанне)	Не
Усходне-Еўрапейская саббататская (пачынаючы з 11 Ст.)	Біблейска-унітарскае	Прэсвітэрыянская, на аснове рэгіёнаў	Хрышчэнне дарослых	Трымалі Суботы (Нядзельныя адкалоліся ў 1579 годзе)	Саблюдалі Новыя Месяцы	Але	Кварта-дэцыманскія	Але
Прэ-рэфармісцкая анабаптысцкая/лоллардская	Біблейска-унітарскае	Прэсвітэрыянская. Група раскалолася ў 15 ст.	Хрышчэнне дарослых	Трымалі Суботы (Нядзельныя адкалоліся ў 1579 годзе)	Не пратакаліравана	У адносінах прэ-рэфармацыі альбігойцаў	Кварта-дэцыманскія	Але
Пост-рэфармісцкая баптысцкая	Змешанае (ранне-унітарыйскія баптысты сёмага дня)	Змешаная	Хрышчэнне дарослых	Змешаны падыход	Не (сёння некаторыя БСД трымаюць святы)	Не пратакаліравана	Многія прынялі Вялікадне	Сумесь
Амерыканская баптысцкая (пачынаючы з 17 ст.)	Змешанае	Змешанае	Хрышчэнне дарослых	Змешаны падыход	Не	Не пратакаліравана	Многія прынялі Вялікадне	Сумесь
–	Унітарыйскае да часу	–
Адвентысты Сёмага Дня (19 ст. і далей)	Калі ў 1931–58 гг. пасля Юрыяха Сміта прынялі Тройцу	Канстытуцыянальна-прэсвітэрыянская	Хрышчэнне дарослых	Трымалі Суботы	Не	Згадзіліся, але не саблюдалі	Вялікадне (у пятніцу – распяцце на крыжы), пасля SD раскол	Але
Царква Божая (SD)	Унітарыйскае	Канстытуцыянальна-прэсвітэрыянская	Хрышчэнне дарослых	Трымалі Суботы	Не	У некаторых акругах	Кварта-дэцыманскія	Але
Сусветная Царква Божая (раней – Радыё Царква Божая)	Унітарыйскае сумесна СД на працягу раскола і да 1955 года. Слаба абазначаная ўнітарыйская-дытэічная бінітарыянская сумесь да 1994 г. Шмат дзяленняў	Канстытуцыянальна-прэсвітэрыянская ад раскола СD. Канстытуцыя і выбары незаконна спынены. Сёння – карпаратыўная іерархія з мноствам пабегаў	Хрышчэнне дарослых	Трымалі Суботы да 1996 года. Займаюцца нядзельным богаслужэннем. Парасткі выступаюць трымацелямі Суботы	Не. Некаторыя кароткачасовыя біблейскія студыі ноччу Новага Месяца, накіраваныя на злыя дні	Але. Не заўсёды трымаюць Waxe Sheaf	Квазі-кварта-дэцыманскія на аснове іудзейскага календара, сумесна з няправільнай структурай. У 1996 годзе не трымаюць у некаторых акругах	Але
Хрысціянскія Цэрквы Божыя	Біблейска-унітарскае	Канстытуцыянальна-прэсвітэрыянская	Хрышчэнне дарослых	Трымаюць Суботы	Саблюдаюць Новыя Месяцы	Трымаюць Свяшчэнныя дні	Кварта-дэцыманскія	Але

Прылажэнне

Традыцыянальная інтэрпрэтацыя ранніх трынітарыяў і ўнітарызма

У 150-м раздзеле другога тома Шафф характарызуе катэгорыі антытрынітарыяў і ў рамках першай вылучае Алогія, Теадоція, Арцемона і Паўла Самастацкага. На старонцы 572 ён гаворыць, што

“Гэтыя трынітарыі звычайна называюцца манархіянамі (ад слова monarchia) або унітарыямі, маючы на ўвазе той акцэнт, які рабіўся на колькаснае, асабістае яднанне Бога.

Аднак мы павінны быць асцярожнымі, каб у гэтым асяроддзі заўважыць факт існавання двух супрацьлеглых катэгорый: рацыяналістычных або дынамічных манархістаў, якія адмаўлялі набожнасць Хрыста або інтэрпрэтыравалі гэта толькі выключна як “сілу” (dunamis); і патрыпасіянаў ці модалістычных манархіянаў, якія, у сваю чаргу, ідэнтыфіцыравалі Сына і Айца, і, самае вялікае, прызналі толькі мадальную троіцу, якая прадстаўляе сабою трохгранную форму адкравення, але не троістасць асобы.

Першая форма данай ерасі была змешана ў рамках абстрактнага манатэізма іудзеяў і дэістычна змешвала божаскае і чалавечае. Яна падымалася крыху вышай эбіянізма. Пасля паражэння ў прэдзелах царквы гэтая ерась у грандыёзных маштабах расла зне яе. Яна прэтэндавала на адкравенне, маючы здзіўляючыя поспехі ў асяроддзі махамеданізма, які можна назваць псеўдаіўдаізмам і псеўдахрысціянскім унітарызмам Усхода.

Другая форма зыходзіла з найбольш высокай канцэпцыі божаснасці Хрыста, аднак часткова ўсё ж з пантэістычных прадстаўленняў, якія стварылі глебу для докетызма гносцікаў.

Адна форма займаецца ўтварэннем забабонаў у мэтах услаўлення Сына; другая форма – для ўшанавання Айца; тым не менш апошняя была найбольш глыбокай і хрысціянскай, і таму на яе долю выпадаў самы вялікі поспех”.

Неабходна ўспомніць і тое, што Шафф быў трынітарыем, і ў гэтай якасці ён аргументуе супраць тых ва ўсіх адносінах тэалагічных поглядаў, якія супрацьлеглы ўласцівай яму пазіцыі. Як мы яшчэ ўбачым, яго пункт погляду ўсё ж з’яўляецца недасканалым. Шафф, напрыклад, сцвярджае (с. 573), што ўсе манархісты першай катэгорыі разгледзелі ў Хрыста чыстага чалавека, які напоўнены божаскай сілай; аднак ён уяўляў гэту сілу ў ролі актыўнасці, якая мае месца не толькі выключна з-за хрышчэння (згодна поглядам эбіяністаў), а як уласцівай яму з самых пачаткаў. Шафф прызнаваў зверхчалавечнае сатварэнне Яго пры дапамозе Святога Духа. Потым ён зафіксуе катэгорыі гэтых сект, а таксама Алогія (Alogi) і Тэадоція (Theodotus). Тэадоцій малодшы паставіў Мелхісерка зверх Хрыста ў якасці пасрэдніка паміж Богам і ангеламі, а таксама ў ролі пасрэдніка паміж Богам і людзьмі. (Шафф, 574). Яго паслядоўнікі так і былі названы мелхіседэкіянамі. Пасля гэтага Шафф зафіксуе Артэманіта (Artemonites), які адмаўляў божаскасць Хрыста і ссылаўся на Эўкліда і Арыстотэля, каб не прызнаваць таінства. Ён таксама супраціўляўся таму, каб выкарыстоўваць платанізм пры тлумачэнні евангеліяў.

Шафф таксама зарэгістраваў епіскапа Антыохіі з 260 года Паўла Самастацкага ў якасці найбольш вядомага сярод унітарыяў рацыянальнага напрамку.

“Ён адмоўна ставіўся да асобы Логаса і Святога Духа і лічыў іх толькі як сілы Божыя, падобна рассудку і розуму ў свядомасці чалавека. Ён усё ж дапускаў, што Логас ва ўнутры Хрыста жыве ў найбольшай меры ў параўнанні з усімі другімі папярэднімі прадвеснікамі Бога. Ён, падобна соцыяністам пазнейшых часоў, вучыў аб паступовым павышэнні Хрыста, якога дэтэрмініруе Яму ўласцівае маральнае развіццё ў напрамку божаскага тытула. Ён прызнаў, што Хрыстос, змагаючыся з грахамі нашых продкаў, сам застаўся свабодным ад грахоў і зрабіўся выратавальнікам расы чалавечай (ibid.).

Шафф лічыць, што тыпы хрысціян рэпрэзінтуюцца таксама, як самастацыяне (Samostaxians), паўліканне і сабелліяне (Sabellians). Аднак тут ён дапускае пагрэшнасць, абагульняючы пад трэмінам “манархіяне” розныя групы. Аб факце такой памылкі папярэджвае ERE (глядзіце артыкул Monarchianism), паколькі гэта змешвае пытанні тэматыкі.

Да другой катэгорыі антытрынітарыяў Шафф прылічвае Праксія (Prakxeas), Ноэція (Noetus), Калліста (Callistus) і Берыля (Berullus). У даным выпадку мы даходзім да спрэчнага пытання, звязанага з адносінамі паміж Hugh Pope і кампліятарамі ERE, з аднаго боку, і Шаффам – з другога. У сваім класічным значэнні манархіянізм ад патрыпассіянаў (Patripassians), праходзячы праз Ноэія, і сабелліяне выступаюць у ролі іх патомкаў. Аднак у главе 152 сабелліяне зафіксаваны Шаффам асобна. Такі падыход неабходны для таго, каб раскрыць заблуджэнне манархіянізма і пазіцыі Іппаліта (Hippolytus), якая цытуецца ў The Early Theology of the Godhead (№ 127). Яны вучылі, што Адзіны Усявышні Бог па Сваёй уласнай свабоднай волі і ў выніку акта самаабмежавання стаў чалавекам. Такім чынам, Сын ў цялеснай абалонцы з’яўляецца скрытым Айцом (Шафф, с. 576). Даволі дзіўна, але спасылка на манархію сёння заўважаецца толькі ў адным трынітарызме, дзе дактрыны манархіі і абмежавання (Circamincession) абазначаны імманентнымі адносінамі ва ўнутры трынітарнага Бога.

У сувязі з філасофіяй стоікаў сабеліянізм служыў прадметам даследвання для Афанасія. Ён часта звяртаўся да гэтага пытання. Сабелій пераканаў, што ва ўнутры божаскай сутнасці маюцца адрозненні паміж манадай і трыадай. З гэтага, у сваю чаргу, вынікае, што адкравенне Айца пачынаецца не сатварэннем, якое акцэнтуе трынітарскае адкравенне, але іменна прадастаўленнем закона. Адкравенне Сына пачалося ў інкарнацыі і закончылася ўзнясеннем на неба. Адкравенне Святога Духа пачалося інспірырваннем і працягваецца ў працэсе адраджэння і пры дапамозе свяшчэнства. Трынітарныя адносіны ён ілюструе, прыраўніваючы Айца дыску Сонца, Сына – асвятляючай сіле яго, а Духа – саграваючаму ўплыву яго (глядзіце таксама аналогію свечкі ў сучасным трынітарызме).

Ён адхіляе пастаянства і працягласць у выразах Айца, а таксама Сына і Святога Духа. Ён лічыць, што існуюць тры, мінуючыя, кароткачасовыя фенамены, якія выконваюць місію і вяртаюцца ў сферы абстрактнай манады (глядзіце Шафф, оп. цыт., стар. 581–583 пра дактрыну). Даная сістэма косіць ураджай у руху Новага Пакалення (New Age), дзе яна пададзена ў выглядзе працэсуальнай, дынамічнай тэалогіі. Гэта ёсць супрацьлегласць таму субардынацыянісцкаму вучэнню хрысціянскіх унітарыяў у адносінах апосталаў (а таксама як супрацьлегласць вучэння ранняй царквы), якое вучылі рэфармісцкія унітарыі і мы.

Шафф пры разглядзе ранніх нетрынітарных дактрын быў значна больш несумленным, чым сумленным. Тэрмінам “анты-трынітарскі” ён карыстаецца, як быццам бы ўскосна ўказаць на тое, што дактрыны троіцы ў даным выпадку існуюць там, дзе яны зусім не маюць месца. Троіца не была сформулявана ажно амаль да Канстанцінопальскага Усяленскага Сабора 381 года і не была замацавана нават да Халкідонскага Сабора 451 года, калі многія знакамітыя цэрквы страцілі агульнасць з трынітарыямі. Ён нават не ўпамінае ні гэтыя цэрквы, не ўпамінае таксама тэалогію ранніх апалагетаў, якія былі субардынацыянісцкімі ўнітарыямі. Ірэней з’яўляецца вельмі значымым па той прычыне, што ён быў найбольш блізкім, абапіраючыся на каторага, мы з дапамогаю інтэрпрэтацыі можам падыйсці да арыгінальнай тэалогіі Іаана і Палікарпа. Гісторыя трынітарыяў, нягледзячы на тое, з’яўляюцца яны каталіцкімі ці пратэстанцкімі, вельмі рэдка прызнаюць тэалогіі, якія аправяргаюць іх пазіцыі. Тэрмін “унітарызм” Шафф, як гэта прынята ў асяроддзі трынітарыяў, ужывае ў найбольш шырокім і ўсеагульным значэнні. Мэта такога падыхода – зацямніць рэальныя дыспуты паміж двума партыямі пятнаццатага стагоддзя. Пад абагульняючым камплектам “унітарыі” трынітарыяне імкнуцца змясціць абагульняючы амалгам, які складаецца з модалістаў або монарыянаў і іх папярэднікаў-патрыпасіянаў сумесна з адапцыяністамі, мелхіседэкцыянамі, а таксама іудзеямі і мусульманамі. Сумесна з хрысціянскімі ўнітарыямі, якія абаснавалі гэты тэрмін. Усё гэта зацямняе арыгінальны сэнс тэрміна. Было б карэктней разглядваць гэтыя групіроўкі ў якасці монатэістаў і ўнітарыяў, у якасці субкамплекта монатэізма. Аднак гэта зусім ясна, што такі падыход выключае трынітарыяў. І таму такая пазіцыя не рэалізуецца.