Ba- Eklezya ya BoKristo ya Nzambe
[001]
Baponami Bazali
ba-Élohim [001]
(Édition 1.3 19940311-19990322)
Mokanda
oyo ezali kolobela botondani ya ba-Élohim
kati ya bonzambe pe bosukisi ya baponami ya kokóma ba-élohim. Makoki ya kozala ba-élohim
to theoi ezalaki limoni ya Eklezya ya
ebandeli. Mokanda oyo ezali kokangama mingi-mingi na mikanda eyebani na kombo
ya: Bonzambe ya Kristo; Nzambe oyo Tozali Kokumbamela pe na molongó ya mikanda ezali kolobela likolo ya
Molimo Mosantu.
Christian Churches of God
E-mail: secretary@ccg.org
(Copyright © 1994,
1998, 1999 Wad Cox)
(Tr. 2008)
Mokanda oyo ekoki koákisama
ofelé pe kokabolama to kopesama na moto nyonso bobele soki eákisami na mobimba
nyonso na ndenge 'tč ébebisamá té ná kobakisáká eloko likolo na yango to
kolongoláká maloba songolo. Esengeli ‘tč kombo ya mokňmi ná adrese ya ye pe
makambo likolo ya mobeko etali mokňmi émonana na mokanda oyo. Eloko [to lifuti]
moko té ekoki kosengama na bato oyo bazui mokanda oyo na tina ya kokabola
yango. Moa maloba [makňmi] mike-mike ekoki kozuama pe kokotisama na kati ya
makňmi to artikle ya botendi atako bango etelemeli té bosembo ya makňmi.
Mokanda oyo ekoki kozuama na
lokasa na biso ya Internet oyo:
http://www.logon.org
pe
na http://www.ccg.org
Na
basekulo ya misato ná oyo ya minei, Eklezya ekotá na mbongwana monene na
makambo etali malongi likolo ya lolenge baponami bakobika lokola ba-élohim to theoi oyo ezaláká malongi endimamáká na Kristo soki totali ndenge
ekňmami na mikanda ya Yoane 10:34,35 ná Banzembo 82:6, oyo ezalaki koteyama na
Eklezya. Elobeli to mateya yango ezali kolimbolama malamu na ndenge eyebani na
monoko ya angelé na kombo ya God Revealed.
Mokanda oyo ezali kotala bobele oyo makomi ya Biblia ezali koloba na bozali
sôlo pe kofandisa mabongisi oyo mokano ezali kolobela. Na sima ya kolakisa
nzela ya Biblia, sima nde bosôlo na yango ekopesamela motuya kolandana na
bososoli ya bakňmi ya yambo ya Eklezya ná bokanisi ezali kokňmama malamu kati
ya mokanda wana God Revealed.
Moa
bobuki mingi ya maloba ya kolimboláká monoko ya ba-Ebré na angelé ezali
kolakisa bosaleli ekeseni ya maloba. Bokeseni kati ya kosalela maloba ya
bonzambe ezali kolakisama malamu ná kolimbolama kati ya bokelami ya bosáto.
Paradigme ya ndenge wana ezali na bosenga 'tč makňmi élimbolama malamu kati ya
mabongisi oyo ezali té kotiya 'tč malongi ya bosáto ézala bozoba. Na bongo bato
lokola Françis, Driver ná Briggs to Gesenius oyo azali kolobelama mingi-mingi
na kosalelaka (Robonson, tr Brown, Driver, Briggs ya sika) balimbolamí na tina
ya kopesa tina ebelé na maloba oyo esalamaki po na bonzambe pe po na lipinga na
kati ya paradigme ya relijion oyo ezali kokola.
Mabongisi
ya bayekoli ya relijion (Religious
Studies) emekaki pe kolimbola lolenge na yango ya tango ya Boyokani ya Kala
ná Boyokani ya Sika na maloba eulani to oyo
ekokani. Boyokani oyo ezali ndenge moko epai ya baoyo bandimelaki bosáto
to ba-agnostique. Po na baoyo ya liboso ezali po ‘tč premisse oyo bayambi
bandimi ézala lolenge ya 451 sima ya
mbotama ya Kristo) na likita ya Nice ná kosalelaka metaphysique ya ba-grek pe,
po na bamosusu, oyo touti kolobela sima ezali po 'tč likanisi ya Nzambe moko ya
bomoi oyo akomá Biblia efulamá, ezali kobunana ná lolenge syncretique ya makňmi
to botangi na bango. Oyo etali biso ezali nde maloba ya makňmi ya solo.
Maloba
oyo ezali na ndenge ya momesano, kolobela banzambe kati ya bato ya Israel na
libanda ya Israel ezali pe lokola kolobelama po na bato nyonso. Bosaleli ya
ndenge wana ezali komonana na mokili ya Moyen Orient oyo bazali komona ndenge
moko na mampinga ya Likolo ezali kosala elongó ná bato. Boluki na bokebi ya
ndenge maloba Eloah, élohim, el, élim
(eliyim) na maloba mosusu, ezali kolobelama na monoko ya ba –Ebré to na oyo
ekokani na yango na monoko ya ba Chaldé ná monoko ya ba Araméen ezali komonana
na mokanda eyebani na kombo ya God
Revealed. Ebelé ya bandakisa esika wapi liloba Eloah (to Élahh) ezali komonana ekňmami na bomoko na tina ya kolobela liloba Nzambe
mosusu libanda ya Eloah azali komonana na mokanda ya 2 Basango Eleká 32:15;
Daniel 11:37-39, Abakuk 1:11. Liloba Éloah ezali na article té atako ndenge
mokanda ya Abakuk ezali kolobela yango ná kobakisaka liloba “kolaka” oyo ezali
komonana mbala moko na ndenge ya kosalela yango na mokanda ya Banzembo 114:7
(tala mokanda eyebani na kombo ya Theological
Wordbook of the Old Testament, Harris ed. Moody, Chicago, 1980, p.93).
Kozala na mabonza ya boye ezali kolongola eloko moko té na boyekoli oyo. Ndakisa,
makňmi ya Brown – Driver – Briggs – Genesium likolo ya El (SHD 410), lokasa ya 42, ezali kolakisa 'tč liloba oyo [El]
ezali na tina ya nzambe, kasi na ebelé ya bosaleli mosusu na tina ya kopesa
makanisi ya nguya pe ezali kolobelama po na bato oyo bazali na nguya to té.
Ndenge
moko liloba élohim (SHD 430), na
lokasa ya 43 ezali kolimbolama na boike to ebelé ya biloko pe lokola ezali
kolobela bakambi to bazuzi; tango moko lokola bangbendé na makambo ya Nzambe na
bisika ya bosantu, tango mosusu lokola ezali kolakisa bokonzi pe nguya ya
bonzambe. Bongo, liloba ezali kopalanganisama po na bato pe lokola po na
mampinga ya ba–anjelu. Makomi ya Biblia ezali kolakisa 'tč bolimboli oyo ya ndenge ya pete ya
kolakisáká bokonzi ya Nzambe, ezali na tina oyo maloba epesameli nimbola kati
ya Biblia. Boye, kombo yango moko ememaka bokonzi oyo ezali kopesamela Nzambe.
Tina wana ezali kokinama na bato bateyaka bosáto.
Misala ya
bateyi ya bosáto oyo ezali koluka
komema liboso maloba ya Biblia lokola bokelami ezali kokolisama ná
bosáto ezali kofuluka to kokende liboso. Bandakisa kitoko ezali oyo ya Karen
Armstrong na mokanda eyebana na kombo ya A
History of God, Heinemann, London, 1993 pe na M.C.LaCugna eyebani na kombo
ya God for Us: The Trinity and Christian Life, Harper,San Francisco, 1993. LaCugna
azali kondima (Enc of Religion, l’Ant. Trinity) 'tč atako Boyokani ya Kala ná
Boyokani ya Sika ezali té na makňmi elimboli bosáto. Mikanda ya komonana oyo
ekňmami po na tina wana ezali oyo ya W.F.Albright eyebani na kombo ya Yahweh and The Gods of Canaan, London,
1968. G.R.Driver azali kokolisa likanisi ya Mythe na kati ya mokanda eyebani na
kombo ya Canaanite Myths and Legends, Edingburg, 1956. R.L.
Fox azali kokende moa mosika na likambo yango na mokanda na ye eyebani na kombo
ya The Unauthorized Version : Truth and Fiction in the Bible, London,
1991. Mabongisi ezaláká na tina ya
kobongola bobaloli ya makomi ya Biblia na tina ya kobóngola maloba pe koboya
ebelé to bofuluki oyo ezali kati ya liloba élohim.
Mokanda ya Jozué 22:22 ezali moko kati ya ba-ndakisa. Bible na Lingala ya Lelo Oyo ezali kolobela yango
Yawe azali Nzambe ya nguya nyonso, ya solo, ye azali
Nzambe ya nguya nyonso.
Na
mokanda na ye eyebana na kombo ya The
Early History of God (Harper, San Francisco, 1990 na lokasa ya 8) Mark S.
Smith azali kokňma na monoko ya ba-Ebré lokola ‘el’élohim Yhwh ‘el’élohim Yhwh
to Nzambe ya banzambe azali Yawe
Nzambe ya banzambe azali Yawe. Bongo,
El ya liloba Élohim ezali na tina ya mokonzi [mfumu] ya baike. Smith azali kokóba
na kolobaka 'tč makňmi ezali kolakisa bokokani ya liloba el na monokoya ba-Ebré na bosaleli na yango na ndenge ya kolobelaka
nzambe. Smith azali kolimbola 'tč
bosaleli ya maloba ya monoko ya Ebré na nzela na yango bato ya Kanán basengisamaki kosambela Yawe ekoki kozala
bandá tango ya kala na esika ya mibú ya yambo ya bosaleli mabende ndenge
elobelamaka na Corpus Ugaritique (Intr p.xxii). Alobi 'tč na
suka ya bokonzi Monolatrous Yahwish ezalaki mobeko na ekolo Israel, ezalaki
kopesa nzela na bokoli na ndenge ya malembe-malembe ya bokumisi Nzambe bobelé
moko (ibid). Smith azali kondima motuya ya oyo ezali kosalama na bosanzoli
(relijion) ya Israel. Azali kolendisa 'tč moko kati ya misala oyo ezali
komonana lokola sangisa-sangisa ezali
kouta na lisanga ya kala ya bosanzoli (relijion) ya Israel (Ibid,p. XXXI) pe
tango mosusu ezali kouta na monoko ya bato ya Kanán oyo ezali mingi-mingi
monoko bobelé moko ná oyo ya ba-Ebré. Smith azali komeka kofandisa to kolakisa
masengisi ya Biblia ná kotalaka na bokebi nyonso na ndenge ya bolai. Mokanda
oyo ezali pe kolakisa lolenge ya Biblia na tina 'tč étalama bolai na yango na
bokebi nyonso. Kasi elongó ná ebele ya bosukisi na yango epesama na Smith.
Likambo yango elobami na mozindo nyonso kati ya mokanda eyebani na kombo ya Mysticism. Esengeli té lolenge yango
ékňmama kolandana na makanisi ya ba-sosiologe. Esengeli nde likambo yango
elobelama ná kotiyaka elikia 'tč makňmi ya Biblia ezali kopesa tina na oyo
elobeli yango. Mabanzo ya baoyo bateyaka bosáto ezali kobunana na likambo
yango. Mikanda oyo ekňmamá na maboko, emonanaki na Mai Ekufá[1], oyo eyebana na kombo ya Ugarit
ná Nag Hammadi, epesa pole monene oyo emonanáká solo pe esosolama kozala tina
ya makňmi ya Biblia na tango ya Kristo pe baoyo bakomami na tina.
Oyo ezali
ya motuya ezali 'tč moto moko té ya mayele asilá koboya 'tč na tango ya Kristo,
Biblia emonáná lokola moko kati ya likita ya ba-Élohim to Élim pe
'tč liloba yango ezalaki kosala mosika
mingi na likanisi ya babale to ya bosáto. Mokanda ya motuya mingi likolo
ya likambo wana eyebani na kombo ya Psalms:
Their Origin and Meaning oyo ekňmama
na Leopold Sabourin S.J. Alba House, NY, Ekňmamá na lolenge ya sika (na mobú
1974). Na mokanda oyo Sabourin azali kotalisa likanisi ya likita ya ba-Élohim. Na lokasa ya 398 ná oyo elandi,
Sabourin azali kotanga ndenge ya bosali ya [liloba] Éloah, kasi azali kokima
kosala tina na yango. Kobanda na lokasa ya 72 tii na 74, Sabourin azali
kolobela [mokanda ya] Banzembo 86:8-10; 96:4; 135:5. Ba-Bene Élohim bazali koyebana lokola bana ya Nzambe ndenge moko ezali ba–Bene Elyon ( bana ya Nzambe ya
likolo). Na lokasa ya 102 tii 104, azali kolobela 'tč basantu to baye batiamá pembeni (qedosim) ya mokanda ya Banzembo 89:6-8. Oyo bazali basali ya Nzambe
ya likolo pe liloba ezali pe kosalema po na bato bazali na lobňkó. Bato oyo
likolo ya mokili [oyo] bazali moko kati ya ba-Bene Elion to ba-Bene HaÉlohim.
Ba-bene HaÉlohim bazali bana ya (ba)nzambe. Tótala lisusu maloba ya Coppens (ETL,1963, pp 485-500) kuna tomoni 'tč
kombo qedosim ezali kolobela na
mikanda ya bamasorete, likita ya likolo ya mokili ya Yehovah oyo ezali na ba-élohim (pp. 102,103), Sabourin azali
koloba 'tč :
Likanisi ya likita ya likolo ezali té lolenge bobele
ya koloba pamba, kasi ezali ndenge ya ndakisa ya bomoi ya bondimi ya
ba-Israelite (p. 75)
Ndakisa
ya bosaleli ya maloba yango po na Nzambe ezali na ndenge moko ya bolai. Tembe
té, tina na yango esosolami atako ézala na monoko ya Ba-Ebré, na Arameyen to na
oyo ya Bakaldeyen. Ndenge na yango ezali na bolai oyo ezali kokende ndenge moko
ná bato pe mingi-mingi na masolo oyo
Kristo afandisaka na ngomba Sinai. Ba-élohim oyo bakňmamí na mokanda ya Kobima
21:6 esika wapi liloba yango elimbolami [na tina ya liloba] bokonzi na kati ya
Biblia (KJV) (pe Nzambe na Biblia na Lilangala ya Lelo Oyo[BLL]).
Liloba
yango ezali komonanan na ndenge ya boike lokola ezali komonana pe na mokanda ya
Kobima 22:8,9 na esika ya bolimboli ya basambisi,
liloba ezali kosalama na kolobaka élohim (nzambe). Ezali ata bongo na maloba
mibale oyo ekokani mingi pe ya ndenge moko oyo ezali na tina ya basambisi na
monoko ya ba-Ebré. Makambo yango ezali SHD 6414 paliyl (Kobima 21:22, Kozongela Mibeko 32:31) ná SHD 8199 shaphat (Kotanga 25:5; Kozongela Mibeko
1:16 ná oyo elandi). Maloba wana esalamaki na tango oyo liloba Élohim ezalaki kolobelama. Na bongo,
bokeseni esalamaki na tina ya kopesa likanisi libanda ya oyo ya mosambisi.
Likanisi ya kolobaka 'tč liloba ezalaka po na komema, ezalaki oyo ya bokonzi ya
Nzambe oyo ekobaki tii na lingomba ya Israel. Likita ya bakambi ya Israel oyo
ezalaki eteni moko ya ba-Élohim. Bopalanganisi oyo ezalaki likanisi to bomekoli
ya oyo esalamaka likolo nde eloko yango ekňmamá na mokanda ya ba-Ebré 8:5.
Ndakisa eyokanaki na lolenge ya malamu bisika nyonso kati ya Boyokani ya Kala
pe esalamaki bobele na tina moko na mokanda ya Boyokani ya Sika. Ezalaki mokano
to posa oyo Nzambe andimaki to alobaki
'tč, na nzela ya boyokani wana nde akotia mibeko na ye na mitú na bango,
akokňma yango na mitema na bato, pe moto moko té akozala na tina ya koloba na
moninga na ye to na ndeko na ye 'tč : “yebaka Nkolo!” (Ba-Ebré 8:10,11).
Boyokani
ya Kala ezali kotalisa bozali ya bokitani ya ba-Élohim pe ezali kolakisa bonene na yango. Ezali
(Boyokani ya Kala) kolobela pe lokola anjelu ya YHVH (liloba YHVH tanga yango Yawé) ndenge euti na bolimboli ya kala ya liloba Yaho kouta makňmi ya Éléphantine, tala pe na mokanda ya Pritchard
eyebana na kombo ya The Ancient Near
East: An Anthology of Texts and Pictures, Princeton, 1958, pp. 278-282) ná
bokokani na yango ná mibeko oyo ezali motuya na likambo etali esika ya bokonzi
ya Kristo. Boyokani ya solo ya anjelu ya YHVH ebanda koyebana na mokanda ya
Ebandeli 16:7 (Bokoki kotala pe liyebisi oyo ekomami na se ya lokasa ya Biblia
ya mokanda ya Angelé NIV). Azali lisusu koyebana na ebele ya bakňmi n’eti
anjelu ya bozali (Ezaya 63:9). Ezalaki na tango mosusu oyo bikelamu songolo
emonanaki mbala ebele pe balobelaki yango lokola YHVH. Bisika ya mbongwana ya
YHVH na kozalaka Adonai (na nzela ya ba-serafin) pe ezali na bisika 134 oyo
etangami na nsongé 32 ya mokanda eyebana na kombo ya Companion Bible (tala pe lokola nsongé 31 na tina ya makambo 15 ya
koleka ndelo pe nsongé 33 na tina ya bosemboli pe mokanda eyebana na kombo ya Introduction to the Hebrew Bible ekňmamá
na Ginsburg pp. 318-334 na tina ya moa bolai ya makambo.
Anjelu
abimelaki Abraham ná libota na ye. Agar amonaki anjelu (Ebandeli 16:7) oyo
akňmamaki na kombo ya Nzambe oyo Amonaka
[v13]. Azalaki El. Ekelamu oyo
ekňmama ndenge ekoki kobongolama na kolobaka lokola Anjelu ya Nzambe pe Nzambe [YHVH] oyo azali kolobela ye – na
bongo kolakisáká bofuluki to boike. Anjelu yango azalaki Yahovah ye nde
amimonisaki na Abraham ndenge ekňmami na mokanda ya Ebandeli 17; 18:3 (ya
liboso kati ya mbongwana 134 ya ba-Serafin, tala pe mokanda eyebana na kombo ya
Massorah, ss 107-115 pe Ginsburg,
ibid). Bokitani oyo esimbi liloba yango ezali komonana na mikanda yaEbandeli
18:3,27,30,32; 19:18; 20:4 Kobima 4:10,13; 5:22; 15:17;34:9; Kotanga 14:17.
Liloba Élohim elobelamaki na ndenge moko, na bongo, liste ezali na bosenga ya
kozala moa molai. Bikelamu misato oyo emimonisaki na Abraham ebengamaki YHVH na
ndenge ya kokenisa bango atamoke té pe ndenge moko ná ba-anjelu mibale oyo
bakňmami na mokanda ya Ebandeli 19, oyo bakendaki kobebisa Sodome, bango nyonso
mibale balobelamaki lokola YHVH atako kokesenisa bango té oyo nde ekoki
komonanan lokola tina ya mbongwana ya ba-serafin. bobebisi ya Sodome esalamaki
ná Élohim (Ebandeli 19:29). Na bongo, kombo ya Yehovah to YHVH ezali kosalama
na tina to lolenge ya bokitani ya YHVH [Nzambe] ya Mampinga; Nzambe ya Likolo
to Eloah na esika ya Élohim ya Israel oyo azali Nzambe mokitani pe lisusu po na
ba-anjelu mibale oyo bazali pe lokola bakitani ya Élohim wana. Liloba yango
ezali bongo liloba ya bokonzi oyo epesama na Eloah. Élohim oyo azalaki anjelu
ya YHVH amimonisá pe epai ya Abimelek ndenge
ekňmamá na mokanda ya Ebandeli 20:4 ná oyo elendi. Na mokanda ya
Ebandeli 21:17-30 élohim ezali
kokňmama lokola anjelu ya élohim.
Abraham
ye moko akňmamá lokola élohim na
mokanda ya Ebandeli 23:6. Maloba yango ezali kolimbolama na Biblia ya angele
KJV lokola Mokonzi ya Nguya, kasi
maloba ezali nde SDH 5387 nâsîy
ekelamu oyo ezali kokumbamelama lokola nkúmú to liloba scheik pe SDH 430 élohim
pe likolo ya wana nkúmú to mokonzi élohim
Ebandeli 23:6 Mbuta-mutu, tosengi yo óyoka biso.
Nzambe akómisi yo moto monene na kati na biso. pona simetiere moko oyo eleki
kitoko na kati ya basimetiere na biso, pe kunda mwasi na yo. Moto moko té na
kati na biso akoboya kopesa yo simetiere na ye po ókunda mwasi na yo. (BLL)
Maloba
oyo ezali kolobela mwana mokonzi ya
Nzambe, ezali bongo liloba mokonzi élohim.
Ezali moa malamu té epai ya baye bateyaka bosáto ná bayuda ya sika; wana nde
tina bango nyonso mibale [baye bateyaka bosáto ná bayuda] balimboli yango
lokola mokonzi na nguya. Na boye nde tina Biblia ezali kobenga Abraham ná Moize
bango mibale 'tč ba-élohim.
Anjelu ya YHVH abengama Élohim, Yahovah pe Anjelu ya Yahovah na tango ya mbeka ya Izaak na
kati ya mokanda ya Ebandeli 22:11,12 (tala pe mokanda eyebana na kombo ya The Interlinear
Bible). Ekelamu oyo ya kokitana
ezalaki té na boyebi nyonso.
Amonanaki ndenge ekňmami na mokanda ya Ebandeli 24:7,30-44. Kasi azalaki té
Éloah.
Anjelu ya
YHVH amilakisaki epai ya Jakob na kombo ya El
BetheEl to Nzambe (El) ya ndako ya
Nzambe na bongo motumbi mbeka monene ya ndako ya Nzambe (Ebandeli
28:21,22). Oyo YHVH, élohim ya ba patriarches pe El ya ndako ya Nzambe, moa sima amilakisá na kombo ya anjelu ya
HaÉlohim to ya (ba)Nzambe (Ebandeli 31:11-13). Élohim oyo azali kopesa mibeko
na Jakob (Ebandeli 35:1-13). Mokanda ya Ebandeli 35:11 ná oyo elandi, ezali
kolobela nde Abi El to Nzambe azali Tata na ngai. Maloba Élohim Abi El Shaddai ezali pe na tina ya Nzambe oyo azali kokumisa
Nzambe ya Nguya Nyonso (tala pe mokanda God
Revealed). Anjelu wana azalaki Peniel to Elongi ya Nzambe (Ebandeli 32:24-30) Ozé azali kobenga anjelu wana
na kombo ya élohim (Ozé 12:2-9).
Anjelu wana moko kati ya ba-Élohim
azalaki Élohim (to kapiteni ya mampinga
Elohi ha Tseba’avch) oyo
abengami na ndenge ya mabe, Nzambe ya Mampinga (na kolongolaka eteni ya liloba “mo”).
Azali
moko ya ‘ach élohim to ndeko élohim,
na kolakisaka bokangani ya ndenge ya libota oyo ezali ya moa ebele ya ba-Élohim. Amos 9:5 azali pe na tina oyo
ekokani; oyo ezali koulana ná Jozué 5:15. Anjelu wana azalaki Mokambi ya Mampinga to Kapiteni ya Mampinga ya Nzambe . Yahovah ezali nde ya libela ezali
komonana lokola liloba mosusu oyo ezali kolobela anjelu. Likanisi ya kashé to
ya elembo ekoki kozala na tina elobami na mokanda ya Kobima 3:15 (Kombo na ngai
ezali ya libela). Jakob amoná élohim na ndenge ya anjelu ya bosikoli (Ebandeli
48:15,16).
Anjelu
wana ya YHVH alobelaki Moize na
ngomba ya (ba)Nzambe (HaÉlohim) pe amilakisaki lokola Élohim ya Abraham, ya
Izaak pe ya Jakob (Kobima 3:1-6,10-12). Azali ya ndenge na ye pe azali momemi
sango [ntoma] ya Éloah, Nzambe ya
mampinga to Nzambe ya Likolo. Ekelamu wana ezalaki anjelu kati ya mapata
oyo ekňmamí na mokanda ya Kobima (13:21; 14:19) (Bótala pe bobengeli na yango
ya moko esika ya mosusu) pe ezalaki pe
ndenge moko YHVH moko wana nde
atindikaki ebale (Kobima 14:21); oyo YHVH azalaki na likonzi ya móto pe ya
mapata (Kobima 14:24). Bongo azali na bakombo ezali kosalama moko na esika ya
mosusu. Ezali ye nde apesá mibeko na Moize pe ye motot atiya ba-mpaka
[bambuta-mutu] ya Israel tuku sambo (Kobima 24:9-18). Mokanda ya Kozongela
Mibeko 5:30-33 ezali kolobela ekelamu wana lokola YHVH pe ezali momemi sango
[to ntoma] ya YHVH ya mampinga oyo moto moko té asila komona pe moto moko té
ayoka mongongo na ye ndenge elobá Kristo (Yoane 5:37;6:46). Anjelu wana
amonanaki lokola bozali ya Nzambe pe kouta wana azali kobengama Anjelu ya Mozali. Azali Nzambe mokitani
oyo abengami Élohim ya Israel po na Nzambe na ye likolo ya baninga na ye (Banzembo 45:6,7; tala pe lokola mikanda ya Ba-Ebré
1:5-13; Ba-Romen 15:6; Ba-Efezien 1 tii 3). YHVH atindá anjelu wana na tina ya
kolongola Israel na mboka Ejipte (Kotanga 20:16) pe po na kobengana bakolo ya
[mboka] Kanan (Kobima 33:2,3). Anjelu wana azalaki YHVH oyo asololaki na Moize
ndenge moto asololaka na moninga na ye (Kobima 33:11) pe Moize amonaki té
bokeseni na bango ata moko té (Kobima 33:12-17). Na boye, bozali ya Nzambe
emonanáká kati ya anjelu oyo azalaki elongi
to bozali na ye, oyo na monoko ya
latin ezali kolimbolama bobele lokola elongi to ndongolomíso oyo euti liloba moto oyo ezali té kolobela malamu pe
kosukisama bobele kati ya bosáto.
Anjelu
wana ya YHVH afandá elongó na Israel na tango ya bakonzi pe akomami bobele
lokola YHVH (tala mokanda ya Bakonzi 6:11 pe oyo elandi). Anjelu akňmamí na
kombo ya Adonai (v13) pe YHVH (v15)
(ebalusami na baSerafin) pe Anjelu ya Élohim
(v.20). Anjelu wana pe akňmami lokola YHVH
Shalowm to oyo Azali Komema Kimia na esika wana nde euti kombo Mokonzi ya Kimia, kombo epesameli Mesia.
Jedeon abondelaki pe abonzelaki Nzambe, kasi élohim té (Bilombe 6:36), atako
ndenge élohim wana apesameli nzela na Molimo ya Nkolo ekota kati ya Jedeon
(Bilombe 6:34).
Anjelu
abimelaki baboti ya Samson pe akňmami (na mokanda ya Bilombe 13:19,20) lokola
élohim. Anjelu alobaki 'tč kombo na ye ezali pel’iy (Bilombe 2:18) oyo ezali pene ya bikamwisi ezali 'tč yango
ezali moko ya bakombo ya Mesia (ekňmami na Ezaya 9:6). Anjelu amonanaki na
tango ya bakonzi (2 Samuel 24:16; 1 Basango Eleká 21:12-30). Anjelu wana azali
mobembisi kati ya likolo na se ndenge ezali komonana na mokanda ya 1 Basango
Eleká 21:16. Anjelu ya YHVH azalaki nde YHVH oyo alobelaki na nzela ya profete
Gad (v18). Na makňmi ya mokanda ya Samuel ezali komonana 'tč ezali na ba-YHVH
mibale bozali tina na yango, elingi koloba anjelu ya YHVH pe YHVH epai na ye
mbeka ezali kopesama. YHVH azali bongo kopesa motindo na anjelu (1 Basango
Eleká 21:27). David atindamaki ná bobangi ya anjelu ya YHVH wana nde tina
amemaki tempelo to ndako ya Nzambe esika mosusu (1 Basango Eleká 22:3).
Anjelu ya
YHVH abimelaki Elie pe abengamaki YHVH (1Bakonzi 19:5-12). Alobaki na kokweyisa
mbeba mokonzi ndenge ekomami na mokanda ya 2 Bakonzi 1:3. Alobaki na kombo ya
YHVH na mokanda ya 2 Bakonzi 1:15 oyo azali kobengama lokola YHVH ya mampinga
na mikanda ya 2 Bakonzi 19:31,32; 2 Basango Eleká 32:31; ná Ezaya 37:36 oyo
ezali kolobela anjelu lokola Élohi ya
Israel. Anjelu oyo ya YHVH, Nzambe molobeli ya Israel azali nde mobateli ya
Israel (Banzembo 34:7).
Ndenge ya
limemia ya kolobela Yahovah na bokonzi na ye, Yahovah ya mampinga ezali
komonana na mokanda ya Ezekiel (tala pe lokola SDH 3068, 3069). Yahovah abengá
Yahovah ya mampinga Yahovah (ndakisa,
na mokanda ya Ezekiel 16:36; 31:10,15; 36:5; 38:10,14; 39:8 ná mosusu) dabar Yahovah to liloba ya Yahovah ezali ndenge oyo esalami na mokanda ya Ezekiel.
Soki totangi na mokanda ya Ezekiel 31:1 ná oyo elandi ezali kolobela elanga ya
(ba)Nzambe (HaÉlohim). Adonai Yahovih ezali kolobelama na tina ya lisakoli na
mokanda ya Ezekiel 29:8, kolobeláká bongo bokeseni kati ya maloba ya Nzambe na
bosaleli ya Adonai Yahovih. Liloba na monoko ya ba-Ebré ezali bongo kokokana na
Memra oyo elimbolamaki logos kati ya Boyokani ya Sika na monoko
ya grek.
Anjelu to
liloba ya Nzambe lokola Memra ezali
koyokana kozala Mesia. Mokanda ya Zakarie 3:1-9 ezali kolakisa anjelu lokola
mosambisi/zuzi pe azali komonana lokola YHVH pe anjelu ya YHVH. Satan azali mofundi.
Anjelu azali na makoki ya kosambisa, azali pe lisusu mosambisi ya bosembo ya
boyokani mibale pe Élohim oyo akňmami na mokanda ya Banzembo 82:1 oyo atelemi
kati ya milimo ya likolo na kosambisa banzambe. Botaleli yango ezali kokende
moa mosika na tina ya kobakisáká lindalala (Le Rameau), mosali ya YHVH. Mokanda
ya Banzembo 110:4 ezali kokokanisa botumbi-mbeka ya Aron ná oyo ya Melkisedek
na nzela ya ekelamu oyo. Mikanda ekňmamá na maboko oyo emňnana na Ebale Ekufá*
ezali kolakisa 'tč boyuda ezalaki kokoba tii na boyei mibale ya Mesia (tala
mokanda ya G. Vermes eyebana na kombo ya Les
Manuscrit de la Mer Morte ekňmamá na monoko ya angelé pe mingi-mingi
mokanda eyebana na kombo ya Anthologie
Messianique na bolimboli ya biteni zomi na misato ya Caverne XI). Bokitani
ya Mesia ezalaki oyo ya Natan ná ya Levi (tala mokanda ya Zakarya 12:10 na
kobanda wana mokanda ya Luka 3). Mokanda oyo Anthologie Messianique ezali kobenda bokebi likolo ya bilaka ya
Lévi oyo ekňmami na mokanda ya Kozongela Mibeko 33:8-11 pe 5:28,29. Makňmi
ezali kolobela profete ya Kozongela Mibeko 18:18,19 lokola moko kati ya makomi
elobeli Mesia ndenge moko ná oyo ya Kotanga 24:15-17. Kimesia ya Aron ná Mesia
ya Israel azalaki bobele moto moko kolandana na [mokanda eyebana na kombo ya ] Rčgne de Damascus (VII) pe na biteni ya Caverne IV oyo ezalaki té kopublié
(Vermes p.49). Bolimboli ya Qumran ezali kolobela Melkisedek lokola Élohim to El. Wana ezali kouta na tina ya bosambisi ya suka oyo ekopesamela
banganga-Nzambe ya Mesia ná batumbi-mbeka. Mokanda ya Ezaya 52:7 ezali kosalela
liloba Élohim na tina ya boyei ya Mesia na ngomba Sion (tala
mokanda ya ba-Ebré 12:22,23). Azali komonana lokola mokonzi ya ba-ajelu pe
'tč azali mokonzi ya Bana ya Likolo to banzambe ya bosembo.
Ezali na tina wana nde mangomba moko ya bayuda ezali kokokanisa Mesia ná Mishel
(oyo akomami na mokanda ya Daniel 12:1). Ezalaki malongi eteyamá kala na
lingomba ya ba-Adventiste tii mbula 1931.
Mesia
azali pe lokola kobanzama kozala
Malkisedek. Makanisi oyo mibale ezali ya mabe. kombo ya Melkisedek ezali
na tina ya Mokonzi na ngai azali ya bosembo to [na maloba mosusu] mokonzi na
ngai azali bolamu (bosembo ná bolamu ezali kokokana na tina, tala pe makomi ya
Ebale Ekufá* oyo ekňmami na monoko ya Angelé na Vermes. Soki Melkisedek azalaki
Mesia, wana ezali na likama makasi na oyo etali bobongoli ya ye [na ndenge ya
moto] ná libonza. Makanisi ya baKristu 'tč Melkisedek azali Mesia ezali kouta
na bososoli mabe ya mokanda ya ba-Ebré 7:3. Maloba “moko té ayebi Tata na ye to
mama to bakoko na ye” (apator bongo
na bongo) ezali kolobela bosenga ya kozala na bokonzi ya Aron oyo ekňmamá
(Nehemya 7:64) na tina ya kozala moko kati ya botumbi mbeka ya Ba-Levite.
Maloba ebandeli ya mikolo pe suka ya
bomoi ezali kolobela bosenga ya kobanda mosala na mibú tuku misato pe
kotika yango na mibu tuku mitano (Kotanga 4:47). Mokonzi pe nganga–Nzambe
azalaki kokitana mokolo ya liwa ya oyo ye alandi. Melkisedek azali té na
bosenga ya ndenge wana. Mokanda ya Ba-Ebré [7:4] ezali koloba 'tč azalaki moto.
[na Ba-Ebré 7:1elobami ‘tč] akokani ná Mwana ya Nzambe; atako bongo, azalaki té
Mwana ya Nzambe oyo azalaki nganga-Nzambe mosusu (Ba-Ebré 7:11). Na bongo,
baponami nyonso bakoki kozua esika ya botumbi mbeka ya libela, na kosalamaka
lokola Mwana ya Nzambe na ndenge ya kotalaka té bokoko to mibú na bango. Na oyo
etali bokitoli ya Melkisedek tokoki bobele kobanza (tala mokanda eyebana na
kombo ya Melkisedek [128].
Ndeko Essčne alimbolaki mabe makňmi likolo ya Mesia ndenge moko esalá moko kati
ya bafondamentalistes ya mikolo ya lelo. Ezali komonana lokola mokanda ya
Ba-Ebré ekňmamá na tina ya kosembola libunga wana, kasi yango pe elimbolamaki
na ndenge ya mabe. Midrash azali kondima to koloba 'tč azalaki Shem (Rashi) oyo
azalaki mokonzi (melek) ya esika moko
ya bosembo (tsedek) (Abraham ndenge
moko na Ezra ná Nachmanides). Esika yango ekoki kozala esika wapi ndako ya
Nzambe esengelaki étongama na tina na bozali ya Nzambe; 'tč Midrash azali
kolobela 'tč ekoki kozala Yeruzalem, kolandana na makňmi elobi 'tč ezalaki mboka ya bosembo (Ezaya 1:21) (ndenge moko na Ezra ná
Nachmanides, tala pe lokola Soncino, botaleli ya Ebandeli 14:18).
Kasi oyo
ezali ya motuya koleka ezali 'tč likanisi
ya likita ya ba-Élohim ezalaki ya bokoli nyonso pe ekoki té kowanganama 'tč
likanisi yango ezalaki tina oyo esosolami malamu na makňmi ya Boyokani ya Kala
oyo ezali kotalela ba-élohim [banzambe]. Bokitani ya ba-Élohim ezali komonana
na ngambo moko, kasi esosolami mabe soki tozali kotalela Mishel ná Melkisedek.
YHVH Saboath to YHVH
ya Mampinga ezali kombo ya Nzambe (Ezaya 51:15; 54:5; Jeremya 10:16; 32:35
na oyo elandi; Amos 4:13; 5:27), oyo azali [kobengama] Élohim. Nzambe wana
azali na Mwana, tango mosusu botangi ya mokanda ya 1 Basango Eleká 22:11 esika
ya hayah SDH 1691) lokola Mwana ya
Yehi. Yahovah. Tembe té, Éloah azali na mwana soki tozali kotala ndenge mokanda
ya Batoli 30:4,5 ezali koloba. Na bongo, Mwana ya Éloah azali lokola Élohim ya
Israel, kasi akoki té kosambelama to kopesamela mbeka.
Élohim
oyo, mopakolami na Nzambe na ye, azali na kiti moko ya bokonzi ya ba-élohim
(Banzembo 45:6,7) atelemi na kati ya milimo ya likolo azali kosambisa ba-nzambe
(élohim] (Banzembo 82:1). Uta wana tozali kotanga:
Banzembo 82:8 Nzambe ámilakisa, kata makambo ya
mokili; pamba té biloko nyonso ezali ya yo (BLL)
Na
Boyokani ya Kala , suka ya mosala oyo ya anjelu ya YHVH na ndenge ya
Élohim ezali kokóba tii na ndako ya David. Na bongo, kolandana na Boyokani ya
Kala ezali solo 'tč suka ya baponami lokola ndako ya David na ndenge ya bokonzi
ya Israel ezali nde kokóma Élohim lokola anjelu ya YHVH na bokonzi to
batambwisi.
Zakarya 12:8 Na tango wana, Yawe akobatela bato ya Yeruzalem. Baoyo
bazangá makasi bakokóma bilombe lokola David, pe libota ya mokonzi ekozala na
miso na bango lokola Nzambe, lokola anjelu ya Yawe liboso na bango(BLL).
Maloba “liboso na bango” ezali kolimbolama
bisika mosusu “mokambi na bango”;
anjelu ya YHVH azalaki élohim liboso po na ndako ya Israel. Ekelamu wana ekoki
kozala bobele Mesia.
Boyokani
ya Kala ezali komona bongo bokende liboso ya bozali ya Israel. Ndako ya mokonzi
ezali kopesamela esika ya élohim na koyangelaka Yerusalem kati ya bikolo.
Tozali komona 'tč liloba yango ezali té komonana na miso pe 'tč ezali té
kokňmama na Boyokani ya Sika.
Na kati
ya Boyokani ya Sika (na mokanda ya Misala 7:38) tozali komona 'tč ezalaki
anjelu oyo abimelaki Moize na ngomba sinai pe alobelaki ye na tina ya kopesa ye
mibeko (Misala 7:53) pe azali kolobela Kristo lokola anjelu wana ya Boyokani ya
Kala. Lisusu, Boyokani ya Sika (na mokanda ya Ba-Ebré 1:8,9 oyo ezali kolobela
Banzembo 45:6,7) ezali kolakisa bokitani ná botosi ya Kristo.
Liloba to
kombo na ndenge ya bomoko ezali kobelema po na Nzambe ya Likolo ndenge ezali komonana kozala liloba Éloah na bomoko. Ezali kolobelama na
tina ya Nzambe Tata pe ezali ata moke té kolobelama na tina ya Kristo. Liloba
oyo ezali kosalama na tina ya kolobelaka boike ya mampinga oyo ezali kosala na
se ya boyangeli ya Nzambe ezali liloba Élohim.
Ba-Élohim
bazali kosala na ndenge ya likita kati ya limpinga pe na bato. Esika oyo
elobelami na bato bateyaka bosáto 'tč ezali likita ya basambisi ya Yerusalem,
wana ezali likanisi ebendama na bolimboli ya mokanda ya Kobima. Ezali bososoli
efandaki na sekulo ya yambo 'tč esika to kombo ya Élohim na ndenge mosusu Theoi ezalaki kolobela bato pe ndenge moko na Philo
oyo Josephus azalaki kososola 'tč ezalaki kolobelama po na Moize. Boyebisi
makanisi ya baKristo ezalaki oyo elobelamaki na Irénée. Likambo yango esosolami
malamu na bato ya mayele ya mikolo ya lelo. Ndakisa, Gregg ná Groh bazali
kolobela Iréné oyo alobaki:
Ezali na moto moko té oyo abengama Nzambe na kati ya
makomi bobele Tata ya banso pe Mwana ná baoyo basilá kokomisama bana na ye
penza (Early Arianism – A View of
Salvation, Fortress Press, Philadelphia, 1981, p. 68).
Irénée
asalelaki nde liloba theoi uta monoko
ya grek oyo ezalaki na tina na liloba élohim
na monoko ya Ba-Ebré. Likanisi ya lelo ezali 'tč, kolandana na oyo euti
kolobelama, mampinga ya ba-anjelu ezali té na kati ya liloba oyo.
Eloko ya
koyeba ezali ‘tč, bazali komonana lokola bazali na se ya bato (na bososoli mabe
ya mokanda ya 1 Ba-Korintien 6:3 oyo ezali kolobela na mobimba nyonso likolo ya
mampinga oyo ekitisámá to ebwakama lokola oyo ezangi kosalama bana, na tina ‘tč
ezali té na liloba. Mampinga ekitisama emónáná na ba-téolojien ya yambo lokola
bakokaki kolobela to koyambola. Likanisi wana ezali kokolisama na mokanda
eyebana na kombo (God Revealed).
Boluki ya
mikolo ya lelo ezali kolakisa ‘tč lingomba ya bayuda endima banzambe mibale na
kolobaka ‘tč ezali na Nzambe ya likolo ná Nzambe oyo alandi sima na ye, pe
mateya oyo ekobá tii na Moyen Age (tala mokanda ekňmá Peter Hayman na kombo ya Monotheism. A Misused
World In Jewish Studies ? JJS
42(1991), 1-15; pe ya Margaret Barker The
Great Angel: A study of Israel Second God SPOCK, London, 1992 pe lisusu
mokanda ya Hurtado eyebani na kombo
ya One God Lord: Early Christian Devotion and Ancient Jewish Monotheism, Forteress/SCM;
ná artikle na ye kati ya mokanda eyebana na kombo ya Dictionary of Jesus and the
Gospel (Eds Green McKnight and Marshall, Inter – Varsity Press, 1992); ná
buku oyo ekňmamá na kombo ya What do we Mean by “First Century Monotheism
? (Jolona ya Boluki ya Université de Manitoba). Theological Wordbook of the Old Testament (Lexique Theologique de l’Ancien Testament) (93c); ezali koboya
likanisi ‘tč ebandeli ya Élah oyo ezali kombo ya Nzambe na monoko ya Arameyen
ndenge ya Biblia ‘tč eutaki na banzambe mibale; El ná Ah oyo ezali bokuse
ya Ahyeh to “nakozaláká” ndenge
elobelami na Feigin (JNES 3:259). Azali kotiya tembe muke ‘tč esika ya Éloah
ezali Nzambe ya likolo pe ‘tč bobale ya banzambe ya ba-Israel ezali kopesa kaka
likanisi ya ndenge moko ya bokolo [ya moko] na bokitani ya mosusu.
Tango
Nzambe na Likolo akomami, ‘tč azali kokesana na YHVH ya se na kolakisaka yango na libatisi YHVH ya Mampinga to Élyon,
kolobelaka oyo ya likolo koleka. Ndenge ya bokoli ya liloba Nzambe ezali
kosalama na Smith (loc.cit). Azali koloba na tembe té 'tč Nzambe ya solo ya
Israel azalaki El. Na tina 'tč El
azali té kombo ya Yahwestique. Kouta
wana, El azalaki Nzambe mokonzi na lingomba ebengama Israel. Smith azali
kokitana to kofandisa makanisi na ye na mokanda ya Ebandeli 49:24,25 oyo ezali
kolakisa bakombo ya El libanda ya
kombo YHVH na versé 18. Lisusu, mokanda
ya Kozongela Mibeko 32:8,9 ezali kotiya
YHVH na esika ya bana ya El oyo
babengami Élyon.
Tango oyo ya likolo koleka (élyon) apesá na bikolo
lisangó na bango tango [ye] akabola bato; [ye] atiyá bandelo ya bato kolandana
na motuya ya bozali ya bonzambe. Kasi eteni
ya Yahweh ezali [nde] bato na ye Jakob lisangó ye moko amipesá (Smith,
p.7)
La Soncino azali kolimbola makňmi ya ba
Masorete (MT) lokola “kolandana na motuya
to ebele ya bana ya Israel”. Na
boye, bokangani esuki na mabota zomi na mibale na bamboka ya Kanán, Kasi bobele
na nzela ya Rabbin Rashbam.
Makňmi ya ba Masorete ezali kotangama bene yisrael esika wapi Septuagint (LXX)
ezali kotangama aggelon theou na Qumran ezali kotangama bny ‘ilhym [to bene eliym] tala Smith, n.37 tala pe lokola Meyer ná Skehan BASOR 136 (1954): 12-15
(tala mokanda ya liboso ya Clément pe bosaleli ya aggelon theou na makomi ya Ben Sira 17:17 oyo ezali kotalisa
botongoli ya sima ya mokanda ya Kozongela Mibeko 32:8 oyo ezali kotiya mokambi
na bonzambe na ekolo moko-moko. Makomi ya kala koleka ezali kondima makambo
yango pe ya ba Masorete emonani lokola ebongolaki na tango moko boye eyaka
sima. Biblia ya Angelé RSV endima liloba yango pe elimbola makňmi yango lokola Mwana ya Nzambe.
Kopesamela bikolo na se ya Bana ya Nzambe to ba-Élohim/éliyn ezali kolakisa polele bozali ya
ebele. Na esika 'tč tóndima likanisi oyo ezali kokende na kokola, azali kondima
nde likanisi oyo ezali kobombama na bayuda na ndenge ya bafarizé. Bomibombi na
ndenge wana endimamaki na tembe té epai ya bato oyo bateyaka bosáto.
Smith ye azali koloba ‘tč:
Ndenge moko ezali na elembetele té ya bozali ya El
lokola Nzambe ya Israel oyo asalelamaki bokeseni tango ya bilombe na kozalaka
na Asherah oyo ayebani malamu té 'tč azali Nzambe ya Israel ya mwasi oyo babunanaki na tango wana. Makanisi ... oyo
efandi na mokanda ya Bilombe 6 esika wapi ekňmami elongó ná Baal.
Bososoli ya bozali ya bonzambe
[élim] ya ba rejion songolo endimami té na bato ya mayele [to batango ya
Biblia]. Mateya ya kokotisaka bongo ezali kosalama to kondimama na tina ya
kolimbola bakombo ná bokonzi ekeseni. Nzokande, wana ezalaki té na mbulungano
kati ya bikolo ndenge moko na bato ya mayele balingaki tňndimela yango. Koloba
'tč baponami bakozala ba élohim [ba-nzambe] ezali komonana lokola solo kati ya
mokanda eyebana na kombo ya Epic of
Gilgamesh esika wapi Noé (Uta – Napishtim) esalami moko kati ya Elim to
ba-élohim [banzambe] (tala pe mokanda eyebana na kombo ya Nouvelle Encyclopedie
Larousse de la Mythologie, ch. Sur la Mythologie
Assyrobabylonnienne, Hamlyn (1984).
Na kolobaka Yahweh (to na ndenge ya malamu
Yahovah) ekňmamí awa likolo na Kozongela Mibeko 32:8,9; azali Yehovah ya Israel
ya kokitana epai wapi Israel apesameli lokola
Ekolo ya ndenge ya kobongisa. Bopesi ya bikolo kolandana na motuya ya
bonzambe ezali kokola koleka tuku misato na tina 'tč ezali komonana 'tč ezali
na bikolo tuku sambo to minoko. Na
bongo ekoki kolobama té ezali na ba élohim tuku sambo na likita ya ba Élohim.
Likita monene to likita ya bambuta-mutu
ezalaki ndakisa to elili ya alima monene. Akňmami na mokanda ya Daniel 10:13
'tč bekengeli ya bikolo to élim
atelemelaki Nzambe pe YHVH ya Israel (tala Kozongela Mibeko 32:18). Na bongo
ezaláká na motuya makasi ya ba-élohim ya likita-monene oyo batombokaki.
Esengeli esika ya batomboki wana épesamela boponami moko boye kobanda na
lisekwa ya liboso.
Harvey (na mokanda na ye eyebana na kombo ya Jesus and The Constraint of History na
shapitre The Contraint of Monotheism Westminister
Press, Philadelphia, 1982) azali koloba 'tč maloba na tina ya kotomboláká bato
[mosusu] libanda ya Nzambe. Moize akňmami lokola “nzambe”. Akňmami lokola Theios na makomi ya Josephus (eyebana na
kombo ya Antiquities of The Jewish
3:180;8:34;187; 10:35) pe lokola na Philo (ndakisa; Vita Moses 1:158). Harvey
azali kotalisa ‘tč kolobela Moize lokola ekelamu ya bonzambe ezali eloko ya
maloba, oyo ezali té kokokanisa Nzambe bobele moko oyo azali Nzambe[Tata].
Nzokande, moko té kati ya bantondoli azali
kotiya na makanisi 'tč azali Nzambe moto asala Moize ákoma Élohim pe 'tč atiyá ye
Élohim na ekolo Ejipte na kosalaka 'tč Aron ákoma profete na ye. Maloba
oyo ezali kosalama bobele na bolingi ya Nzambe, kasi bopesi to botindi wana
ezali komonana kozalaka kaka té Nzambe ya Likolo koleka epai ya Ajelu ya bozali
, kasi pe lokola epai ya Moize oyo akomaki elembetele ya biso ya liboso kati ya
Biblia 'tč kombo ya Élohim epesameli
bato pe ezali na mokano ya Nzambe (tala na mokanda ya Kobima 4:16; 7:1). Soki
kombo ya Élohim epesamelaki té na mokano ya Éloah,
mbele Nzambe ye moto abuká mokonzi ya Ejipte mobeko ya liboso ná kolakisaka 'tč
Moize akóma Élohim liboso ya Mokonzi ya Ejipte. Elingi koloba 'tč esengelaki
mokonzi ya Ejipte azua Élohim mosusu liboso ya Nzambe. Na bongo mobeko ezali té
kolobela wana na ndenge ya polele. Na bopesi wana, Nzambe azali kolakisa 'tč
liloba “liboso” to “pembeni ya” ezalaki na tina ya “esika
ya” to “kozanga kopesamela” makoki
to bokonzi na bongo esengelaki Nzambe atiya Élohim ya kokitana po na Israel
ndeng ekňmami na mokanda ya Banzembo 45:7 atako esimbisi pe bokonzi ya mobeko
ya liboso. Bosaleli ya liloba Élohim po na bazuzi na kolobelaka yango na
bilombe ya Yeruzalem ezali komonana lokola ezali kolobela liloba lokola Nzambe azali kopalanganisama té; na bongo libanda ya ba hypostase misato ya solo. Likanisi ya bozoba boye ezali komonana
n’eti ezali kobongola lolenge ya makanisi ya Boyokani ya Kala.
Liloba Élohim
elobelami pe lokola mampinga ya ba-anjelu tii na baoyo bazali na bokambi ná batumbi-mbeka ya
ndenge ya Moize na tina ya kolakisa 'tč
mosala ya Élohim na bomoko ya Nzambe na bozali na ye ekokobáká na tina 'tč
ékoma epai ya bato. Soki bobunani ekokaki kozala , mbele botumbi-mbeka ezali
ndenge ya kotúka mikolo nyonso.
Lelo élohim ezali liloba ya boike pe ezali kosalama na tina ya kolobela
lipingo ya ba-anjelu to po na Nzambe oyo azali kosala na nzela na bango elongo
na limpinga ya ba-anjelu. Na ndenge na yango, ezali kotalisa 'tč liloba Élohim
ezali liloba ya boike oyo ezali kopalanganisa to kofulukisa liloba pe bokonzi
ya Nzambe na lolenge ya bokitani. Na
mokanda ya Ebandeli 35:7, liloba Élohim ezali na boike, nzokande ezali
kolimbolama Nzambe amilakisaki, na
esika ya; banzambe bamilakisaki. Lasoncino azali koloba 'tč:
Élohim oyo ezali kolobela
Nzambe na ndenge ya bokonzi ekoki kolobelama na boike, kasi liloba mosusu té
oyo elobeli Nzambe esilá kolobelama
bongo.
La Soncino azali kokoba na koloba 'tč bokonzi
ya Abraham ya ndenge ya Rabi, Ibn Ezra asosolá 'tč makomi yango ezali kolobela
nde ba-anjelu. Makomi oyo ekoki kotambola na tina ya kolakisa 'tč ezalaki
kolobela anjelu ya bozali to Mesia. Lolenge ya tina ezali 'tč bosolo ya
bosaleli ya liloba Élohim na esika oyo eyebani po na kopalanganisama na
mampinga ya ba-anjelu. Na bongo, likanisi ya kosalela makoki ya kozala Élohim
na mampinga eyebanaki na Bayuda, na ndenge ya Biblia, balobeli yango po na
baponami bandá moa mosika liboso ya
Abraham. Na kotalelaka makomi ya Ezaya 44:8 ndenge epesama, to elimbolama na
bato oyo bateyaka bosáto na tina ya kolakisa 'tč YHVH azali Élohim ezali bobele lokuta. Ezaya 44:6-8 alobi:
6Israel,
Yawe na nguya nyonso, Mokonzi na yo oyo akolongola yo na boumbu, alobi boye;
“Na ebandeli nazalaki bobele ngai moko; na suka pe nakozala kaka ngai moko.
Nzambe mosusu azali té; bobele ngai. 7Nani akokani na ngai ? Ábima
pe áloba ! Banda nasalá bato na mokili, nzambe nini asakolaka makambo oyo ekoya
? Áyebisa biso makambo ekoya sima. 8Bino bato na ngai bólenga té,
bóbanga té. Bino moko bozali batemwen 'tč banda kala nasi’nayebisá bino
yango boyebi yango malamu. Nzambe mosusu azali té, bobele ngai. Nayebi
Nzambe mosusu té oyo azali libanga oyo
ebatelaka (BLL).
Ezali
solo 'tč Yahovah (oyo elimbolami awa Yawe) azali bomoko, kasi makomi ezali ata
bongo, kolobela biloko mibale; Yawe, Mokonzi ya Israel ná Yawe [na Biblia ya
Lifalasé ebakisi] pe Yahovah ya mampinga. Yahovah mokonzi ya Israel azali
kolobela Yahovah ya mampinga. Na Biblia ya Lifalasé ezali kobakisa liloba ná elongo ná mosikoli na
tina ya kolakisa 'tč yango mibale
ekňmamá lokola eloko moko. Ndenge moko elimboli liloba biladay (SHD 1107) lokola
libanda ndenge ezali komonana na mokanda ya Ezaya 44:6 pe na koloba 'tč ndenge ezali komonana na Ezaya 44:8.
Nzokande tina ya liloba “libanda” to
“pembeni” na ezali oyo ezali kopesama
awa.
Ezaya
44:8 ezali kolobela polele ekelamu oyo ezali kolobelama awa ezali YHVH ya
mampinga ndenge ya Éloah. Éloah ezali
liloba ya bomoko oyo ezali kolobelama bobele po na Nzambe Tata to Nzambe ya
mampinga. Na mokanda ya Batoli 30:4,5,
tozali koyeba 'tč Éloah wana azali
Nzambe Tata pe 'tč azali koloba 'tč azali na Mwana na kati ya mokangano na ye
na Boyokani ya Kala elongo ná Israel. Bondimi ya Bayuda, ya Bamuzumani ná oyo
ya baKristu ya Biblia bozali kosanzola ye lokola Nzambe ya likolo. Yahovah ya Israel
azali kobengama ndenge touti komona yango moa likolo lokola anjelu ya bozali
oyo azali Mesia. Makomi wana ezali kolakisa 'tč ezali na ba YHVH mibale; YHVH ya Israel Mokitani oyo azali kolobela
YHVH ya mampinga. Oyo YHVH ya mampinga nde Éloah oyo libanda na ye pe soki ye
té Éloah mosusu té azali. Liloba oyo ezali kopesa likanisi ya mobeko ya liboso.
Na bongo, YHVH ya israel akabolani na oyo ya kokitana [to oyo alandi] ye.
Nzambe ya
Israel mokitani, anjelu ya YHVH oyo azali Mesia azali nganga – Nzambe monene ya
ndako to tempelo ya Nzambe. Azali El
Bethel. Mokanda ya Ba-Ebré ezali kolobela kombo na ye bobele kouta na
mokanda ya Banzembo 45:6,9. Azali koloba na tembe té 'tč Élohim wana apakolamá
pe apesamá kombo likolo ya baninga na ye (metoxous)
to kindeko (Ba-Ebré 1:9) kati ya likita. Likita ya Ba-Élohim oyo ye azali
mokambi lokola Nganga – Nzambe monene ezali kolobelama kati ya mabongisi ya
ndako ya Nzambe na tina 'tč Ndako ya Nzambe ya Sion ezali ndakisa pe elilingi
ya makambo elekaka likolo (Ba-Ebré 8:5). Botumbi mbeka ya ndako ya Nzambe na
likolo ezali na banganga-Nzambe tukú mibale na minei ná nganga–Nzambe monene
koleka bango. Mabongisi ezali komonisama na likita ya bampaka [bambuta-mutu] ya
mokanda ya Koyebisa Basekelé 4 ná 5. Likita ya bampaka ba-élohim ezali kokňmama
bisika nyonso kati ya kosmoloji* ya Moyen Orient pe lokola ekňmami uta Sumeria
tii Ejipte na kolakisaka 'tč lolenge ya Biblia ezalaka ya koyebana mingi (tala
lisusu mokanda ye Eliade eyebana na kombo ya Gods Goddess and Myths of Creation, Harper and Row, New York, 1974,
pp.21-25)
Mokanda
ya Banzembo 9:5-8 ezali kolobela YHVH 'tč azali bosembo kati ya likita ya
basantu (boike). Azali likolo koleka ya Bana oyo ya nguya (to ya ba-Eliym
(boike ya El) oyo elingi koloba banzambe). Pe asengeli komemiama mingi na
lisanga (likita to lisanga ya kati) ya basantu (qadoshim to batiyámá pembeni). Yahovah, Nzambe ya Mampinga ezali
eloko ekňmami kozala lokola ezingami na lobokó. Mokanda ya Koyebisa Basekelé 4
ná 5 ezali kolakisa 'tč likita oyo ezali na bisika tukú misato oyo ezali na
ba-sheriben* minei to bikelamu ya
bomoi. Na bongo, mábende ya mbongo tuku misato (oyo ezali pe lokola talo
ya moumbu) esengisamaki na tina ya koteka Kristo (Matié 27:3,9; Zakarya 11:12,13)
na tina 'tč ezalaki likúná likolo ya bonzambe nyonso. Bampaka bapesameli nzela
ya kolandela na bokebi nyonso mabondeli ya basantu (Koyebisa Basekelé 5:8) pe
Kristo azali nganga-Nzambe monene na
bongo, oyo kati na bango amonanaki alongobani kofungola buku ya moango ya
Nzambe, na kobikisaka bato na kosalaka té bákoma bokonzi ya batumbi-mbeka po na
Nzambe na biso elingi koloba ya likita pe ya Kristo (Koyebisa Basekelé 5:
9,10).
Nsiko ya
bato ezali moko ya bobangisi ya tango
ya suka oyo ekoya na bozongi ya Mesia lokola mokonzi ya Israel, boyei na ye ya
yambo ezalaki lokola kimesia ya Aaron. Boyei ya liboso ya Mesia ezalaki na tina
ya kolongola masumu pe kofandisa bonganga-Nzambe ya Melkisedek. Bobangisi ya
tango ya suka eyokanaki lokola bopalanganisi ya ba-Élohim ndenge ezali komonana
na mokanda ya Zakarya 12:8. na tina ya bobongisi ya mikolo ya suka, tango Mesia
akoya na ngomba Sion ndenge ekňmamá na mokanda ya Ba-Ebré 12:22,23, mabongisi
ya boyei ya ye ezali komonisa bobateli ya Jerusalem pe bokembisi ya bato na ndenge ya nzoto na kati ya vile na tina ya
kokonza na mibú nkotó moko. Kasi, ndenge tosilá kolobela yango moa likolo,
mokanda ya Zakarya ezali kokoba koloba 'tč:
Na tango wana, Yawe akobatela bato ya Yeruzalem. Baoyo bazangá makasi
bakokóma bilombe lokola David, pe libota ya mokonzi David ekozala na miso na
bango lokola Nzambe (élohim), lokola anjelu
ya Yawe liboso na bango (BLL).
Tina na
yango ezali 'tč epesameli Zakarya makoki ya kososola 'tč Anjelu ya YHVH azalaki
moko ya ba-élohim [banzambe] po 'tč ndako ya David oyo ekufá banda tango molai)
esengelaki ézala na baoyo bakokoma
ba-élohim [banzambe]; Zakarya akňmaki na suka ya tango ya Biblia , mokanda na
ye ezalaki moko ya mikanda ya suka oyo ekňmamí (tokoki koloba na mibú 413 – 410
liboso ya mbotama ya Yezu, Nsongé 77 ya mokanda na ye eyebana na kombo ya Companion Bible ezali kolobela yango)
bososoli ya bolandani n’ango ebongoami té na tango ya bosangisi ya makňmi. Kouta ebombelo [to ndako] ya mikanda
ekňmamá na maboko, emonana na Ebale Ekufá*, makňmi Ugarit/Nag Hammadi, toyebi
'tč bososoli ezalaki ndenge moko ata na tango ya Kristo.
Eklezya endimaki to eyambaki lolenge ya bosáto oyo
elukaki liboso ya manso kogina oyo euti kolobelama. Mateya ya bosáto ezangá
tina pe euti na Biblia té. Na mokuse, lolenge ya yambo ya bosáto ebandaki na
Origčne na mboka Alexandrie na tina ya kobundisa oyo ezalaki komonana lokola
Gnostique* ya likita ya likolo ya ba-Élohim oyo ezalaki mateya ya Eklezya ya
ebandela. Kristo azali nzambe ya kokitana oyo abengami na Nzambe na ye
(Banzembo 45:7 (ezali kosalela Eloheik)
pe Ba-Ebré 1:9) oyo azali Éloah to Theon to ho Theos (ndenge babengaka Nzambe) na monoko ya grek (Yoane
1:1,18). Origčne asaleli liloba Hypostases
ya ba-stoique* oyo ezali kokokana (ndenge ezali liloba Ousia ya Platon) oyo ezali na tina ya bozali ya solo to kozala,
ndenge eloko ezali. Kasi Origčne
azali kopesa yango tina ya bozali ya bomoto. Origčne pe lokola amemi likanisi
ya bokonzi ekangamá oyo ezali kopesa nzela bobele na bato misato na bonzambe.
Tata lokola Nzambe ya Likolo. Bato mibale mosusu nde Mwana pe Molimo Mosantu bazalaki bikelamu ya Tata ye lokola ktisma. Kasi nzela oyo elimbolami
na Origčne ezali kolakisa ebandeli ya mateya ya bosáto oyo tina ezali
bobele po na kosukisa to kokanga bopalanganisi ya makoki ya kozala Élohim bobele
po na bato misato wana pe kogina makoki yango na baponami pe mampinga ya
likolo. Ba grek bazuá mateya ya Origčne katikati ya sekulo ya misato. Bato moko
lokola Theognostus* ya eteyelo ya Alexandrie; bandimaká bosáto ya Nzambe epai
ya Kristo atako ndenge Kristo azali
ekelamu oyo misala na ye ezaláká po na bato oyo bazali na makanisi. Alobaki
lisusu 'tč bozali na ye to ousia (na
kolobelaka liloba ya bayekoli ya Platon
na esika ya hypostases) eutaki na bozali ya Tata (tala Kelly na mokanda na ye
eyebana na kombo ya Early Church
Doctrines, p.133). Bato mosusu babetaki sete likolo ya bokitani na ye. Na
mokanda eyebana na kombo ya Les
Origines de Noël et des Paques (235) ezali koyebisa 'tč Nzambe Attis
azalaki na lolenge mibale oyo ya tata na ya mwana. Ezali nde lolenge
Mondaliste*. Makňmi oyo mibale emema mateya ya bosáto. Mateya ya bosáto ezali
posa ya kokolisa to kobongisa makambo ya bokumbameli Nzambe Attis ná Modalisme
po 'tč ézala ekola na boKristo po na kosepelisa makanisi ya bayekoli na ye.
Moyekoli
ya Dionysius ná Pápa wa Alexandrie bakňmaki na tina ya koboya Modalisme
kolandana na bokomi ya Sabellianisme kati ya Pentapolis ya balibien na eteni ya
mibela ya sekulo ya misato. Bakolisá bokeseni kati ya Tata ná Mwana na esika ya
liboso. Ba-Sabellien bazali na moko kati ya mikanda ya ekomeli ba-episkópo
Ammonius ná Euphranor na kolakisaka likambo yango esali 'tč Kelly (p.134))
amiyoka kozala moto azangi sekalé. Ba-Sebelliens bazalaki komilela 'tč ba-Origeniste bazalaki kotiya
bokeseni makasi oyo ekokani na bokabuani kati ya Tata ná Mwana. Wana ebunanaki
pe esukisamá na ba-Novationiste ya Roma oyo bayaki kobalola makanisi ya
episkópo Dionysius oyo azalaki Pápa. Sekulo moko sima, Athanasius amekaki (De
Sent Dion.4) kosembola Dionysius ya Alexandrie, kasi Basil (Ep 9.2) azalakí
koloba 'tč akendaki mosika mingi koleka na bonguna na ye epai ya ba-Sabelline.
Na suka,
liloba hypostases ekotisama na malongi [ya Eklezya], kotalisaka ná kokobaka
bongo na lisanga ya Chaldéens ná oyo ya Constantinople 2. Mabongisi ebotaki to
ememaki bosakoli ya bokonzi na ye circumiscession*. Basakolí 'tč bonzanbe ezali ya kokitana, kasi ebele té ezali
maloba bobele ya bokonzi pe ya circuminscession*. Ezangi motú ndenge tozali
kotalela yango malamu na tina 'tč misala na ndenge eyebani na monoko ya
Lifalasé. Bosaleli ya maloba hypostases ná ousia
ezali komonana lokola ndenge ya kokima bozangi motu ya makambo. Bato bateyaka
bosáto bazali koloba 'tč bonzambe esalama na hypostases misato kati ya Ousia
moko ná kosalelaka liloba stoiques na platoniques na tina ya komeka kosala
bokeseni.
Boboyi ya
liloba kozala, epai ya Nzambe pe na
Kristo azali bongo koboya bozali na bango pe ezali eloko ezangi motú. Koloba
'tč Nzambe azali Molimo ezanga ndelo (to Elimo ezanga ndelo) ezali kokakola
Nzambe pe koboya bosolo ya Mwana ya Nzambe libanda ya esika 'tč bozali ya Mwana
ezali kolobelama lokola moko ya hypostases.
Ezali bobele sambole oyo ezali kopesa bosolo moko té na mobikisi. Na esika
mosusu, soki tozali kobeta sete na bosolo ya Mwana, malongi ezali bongo pe
mingi-mingi ezali koboya mobeko ya liboso.
Kokumisa banzambe (élohim) mosusu té, bobele ngai.
Awa eloko
yango ezali YHVH Élohim (YHVH Nzambe [Élohim] na yo) oyo azali ndenge moko na
Banzembo 45:7,8 lokola Élohim oyo apakolá Élohim ya Israel.
Na
kosanzolaka élohim [nzambe] na biso mokitani, moko kati ya lisanga ya Molimo
(Banzembo 89:8), liboso ya Éloah Nzambe
Tata tozali kokende libanda ya mobeko ya liboso. Wana ezali lisumu ya Satan
oyo alingaki ázala El ya lisanga ya
ba-Élohim, (Ezekiel 28:3).
Malongi
ya bosáto ezali kofanda likolo ya ebele ya makanisi mabe oyo esalami na tina ya
kopesa nzela na mbongwana ya bosolo (tala mokanda eyebani na kombo ya Le Britanisme et le Trinitarisme [076]
yango oyo:
'Tč élohim
lokola bonzambe ezali nde kolobela bobele biloko mibale na kosalelaka té
bokeseni kati ya Élohim na ebele ya biloko ya kokotisaka likita pe Mampinga
(Daniel 7:9 na oyo elandi).
'Tč biloko mibale
wana (ná Molimo) bizali té na makoki ya
kokabwana ná misala to kati ya makanisi po 'tč ekoki té kolimbolama malamu
lokola bozali [ekeseni].
'Tč bozali ya Kristo
yambo ya kobotama ezalaki té na lolenge ya anjelu ya YHVH
'Tč Kristo azalaki
bobele ye moko Mwana ya Nzambe yambo ya bokeli ya mokili (tala Job 1:65; 38:7).
'Tč bobele Kristo
ná Satan nde bazalaki bobele minzoto ya
tongo (tala Job 38:7; Ezaya 14:12; Koyebisa Basekelé 2:28; 22:16).
'Tč Kristo azali
Nzambe ndenge moko ná Nzambe [Tata] (tala oyo likolo) kasi azali té
Nzambe mokitani (Ba-Ebré 1:9) oyo atindama na Nkolo ya Mampinga (Zakarya
2:10,11). Na bongo, asalami eloko ya kosanzolama pe ya kosambelama oyo ebunani
na mikanda ya Kobima 34:14; Matié 4:10 ná mosusu).
'Tč Kristo azalaki Mwana bobele moko ya
likinda, kasi azali té Nzambe bobele
moko pe Mwana abotamá (monogenes theos & uion) (Yoane
1:18; 3:16; 1 Yoane 4:9; tala pe Luka 7:12; 8:42; 9:38; Ba-Ebré 11:17 na tina
ya koulania). Azalaki nde mwana ya liboso (prototokos)
ya biloko nyonso Nzambe asalá (Ba-Kolosien 1:15) pe na nzela wana azali oyo
amoná ndengé Nzambe asalá biloko nyonso na ye (Koyebisa Basekelé 3:14, oyo
ezali té kolandana na Biblia ya Angelé NIV).
'Tč Kristo azalaki na bozali oyo ekeseni na mbotama na
ye, kobanda wana,
mbele azalaki komibondela ye moko lokola Nzambe. Maloba ya ndenge wana ezali
koboya bokeseni kati ya Tata ná Mwana na bosolo ya lisekwa. Ezali [likanisi ya]
monguna ya Kristo (1 Yoane 2:22; 4:3; 2 Yoane 7).
'Tč Kristo ná Nzambe bazalaki na bolingi bobele moko po 'tč Kristo
azalaki té na bolingi ekeseni na oyo ya Tata ye moto amikitisi epai ya Nzambe na bolingi nyonso, na nzela ya botosi oyo
ezali kobunana na mokanda ya Matié 21:31; 26:39; Marko 14:36; Yoane 3:16; 4:34.
'Tč lolenge ya Nzambe ezali
kondimama té bozwi ná bozangi moko té kati ya Kristo. Na ndenge ya malamu to ndenge
elongobani wana ekoboya lisekwa ya bosantu ndenge elimbolami na mokanda ya 1
Ba-Korintien 15 ná malako ya Biblia po na baponami. Bosáto ezali koluka kondima
'tč lolenge ya Nzambe oyo epesameli na baponami ezali kokesana na lolenge oyo
ekabolani ná Kristo.
'Tč Molimo Mosantu epesama na
ndelo moko songolo,
oyo ezali kobunana na mikanda ya Yoane 3:34 ná ya Ba-Romen 12:6.
'Tč Kristo akokaki té
kosumuka
(kolandana na likanisi mabe to ya lokuta ya lolenge ya bonzambe oyo ezali
kondima 'tč bozui moko té ná bozangi moko té, kasi 'tč boyebi nyonso ya
Nzambe,oyo eyebaki 'tč Kristo akosumukáká ata moke té.
'Tč Kristo azalaki motindo[to loleng] bobele moko ná Nzambe na ndenge
'tč azalaki kokokana na ye pe ya libela lokola Nzambe, oyo ezali kobunana na mokanda ya
Ba-Filipien 2:6 ná 1 Timoté 6:16 oyo ezali kolakisa 'tč Nzambe ye moko nde
akoki kokufa té. Bomoi ya seko ya Kristo to bomoi na ye aioonion (1 Yoane 1:2) ná
oyo ya bato nyonso ndenge moko ná Kristo, ezali kouta epai ya Nzambe. Kristo na
baponami bazali na ekangá [ebandeli] moko (Ba-Ebré 2:11 BLL) pe bomoi na bango
na bobiki na bango ya seko, na botosi na bongo epai ya Tata (Yoane 5:19-30),
oyo akelá biso nyonso (Malaki 2:10-15). Ndenge Tata azali na bomoi kati na ye
moko, apesá pe [makoki na] Mwana ya kozua bomoi na ye moko (Yoane 5:26) pe
tozali na lisangó elongo na Kristo oyo topesameli nzela na tina ya kozua bomoi
kati na biso moko na bokonzi ya Nzambe (tala pe mokanda na ye eyebana na kombo
ya Consubstantiel avec le Pčre (081]).
'Tč baponami bazali
té bana ya Nzambe ndenge moko ezali Kristo oyo azali Mwana ya Nzambe na bongo na nzela ya lisangó, oyo
ebunani na mokanda ya Ba-Romen 8:17; Ba-Galate 3:29; Tite 3:7; Ba-Ebré 1:14;
6:17; 11:9; Jake 2:5; Piere 3:7.
'Tč Nzambe ya Likolo
ayaki na nzoto po 'tč áfanda elongo na bato (oyo ezali kouta na makotisi ya lokuta kati
ya mokanda ya 1 Timoté 3:16 kati ya mikanda ekňmamí na maboko A. Bokotisi oyo
ya lokuta ekotisami [ebombámá] na Biblia ya Angelé KJV pe ezali kobongisama na
ebandela ya Biblia ya angele NIV). Kokoba 'tč Nzambe ya Likolo ayaki na nzoto
ezali kobunana na mokanda ya Yoane 1:18 (ná Yoane 1:14 esika wapi liloba logos (to memra) oyo esalami mosuni [to nzoto] na ebele ya makomi oyo ezali
kokesenisa Kristo ná Nzambe moko ya
solo [Éloah] to Théon to ho Theos
lokola Nzambe oyo azali Nzambe Tata. Nzambe ya Yezu Kristo (Yoane 17:3; 20:17;
Ba-Korintien 8:6; 2 Ba-Korintien 1:3) oyo azali kosalela na kombo na ye (Mikaya
5:5).
Maloba ya
kolobáká 'tč Nzambe azali se moko ezali
koyokana mabe epai ya bato bateyaka bosáto. Liloba Shema (na mokanda ya Kozongela Mibeko 6:4) ezali kolobela nde
Yahovah Élohim to Yahovah lokola Nzambe. Liloba euti na mokanda ya Kozongela
Mibeko 6:5 ezali komonana lokola Nzambe ya likolo, Nzambe oyo apakola Kristo
lokola Élohim ya Israel na mokanda ya Banzembo 45:7.
Bomoko ya
Nzambe oyo ezali na motuya epai ya bato bateyaka Nzambe bobele moko, ezali nde
na ndenge ya mokano ya libela, kokoba na bomoko na se ya mokano monene pe na
bomoko na bosali elongo na molimo [pe] kati ya molimo na nguya ya Nzambe (1
Ba-Korintien 2:4-14) oyo na nzela ya Kristo azali epai ya Nzambe (2
Ba-Korintien 3:3,4). Bosáto ezali koboya
bosangisi ya motuya ya bonzambe bobele moko pe ezali na ndenge nyonso
koteya ebele ya banzambe. Ezali kopekisama na tina 'tč bakambi bazali kososola té bozali té ya molimo (1 Ba-Korintien
2:8,14).
Na
mokanda ya Batoli 30:4 ezali komonana 'tč Nzambe azali na Mwana, ye oyo
abengami Éloah na mokanda ya Batoli 30:5. Na boye Mwana ya Nzambe pe
mingi-mingi Mesia bango bayebani banda
Boyokani ya Kala. Bososoli ya Tata epai ya Kristo euti na posa ya Tata
ya komilakisa ye moko (tala Koyebisa Basekelé 1:1,6). Kristo ayebi nyonso té pe
alobaki bongo ata tango moko té.
Biblia
ezali koloba 'tč Nzambe azali pe Tata ya Kristo (Ba-Romen 15:6; 2 Ba-Korintien
1:3; 11:31; Ba-Efezien 1:3,17; Ba-Kolosien 1:3; Ba-Ebré 1:1 na oyo elandi; 1
Piere 1:3, 1 Yoane 3; Koyebisa Basekelé 1:1,6;15:3). Bomoi ya Kristo, nguya na
ye ná bokonzi na ye euti na mokano ya Nzambe
Tata (Yoane 10:17,18). Kristo azali kokitisa mokano na ye na se ya oyo
ya Nzambe Tata (Matié 21:31; 26:39; Marko 14:36; Yoane 3:16; 4:34). Nzambe
apesá baponami epai ya Kristo pe Nzambe azali monene koleka Kristo (Yoane
14:28) pe monene koleka bato nyonso (Yoane 10:29). Nzambe pe atindá Mwana na ye se moko oyo abótama (monogene)
na mokili na tina 'tč tózala na bomoi ya solo po na ye (1Yoane 4:9). Ezali
Nzambe moto azali kokumisa Kristo na kozalaka mokonzi (Yoane 8:54).
Nzambe
azali libanga (sur) ndenge moko na
ngomba esika wapi mabanga nyonso ezali kozuama, le silex ya Jozué 5:2, tina ya
monene pe ya kokoka (Kozongela Mibeko 32:4 tala mokanda eyebana na kombo ya Mainonades Guide of The Perplexed,
University of Chicago Press, 1965, ch.16,pp 42 pe oyo elandi) Nzambe azali
libanga ya lobiko na bango (Kozongela Mibeko 32:15), libanga oyo ememá bango
(Kozongela Mibeko 32:18,30,31). Mokanda ya 1 Samuel 2:2 ezali kolakisa 'tč Nzambe na biso azali libanga na biso,
libanga ya seko (Ezaya 26:4), ezali likolo ya libanga wana nde bato nyonso
bakatamá ndenge ezali bakitani nyonso ya Abraham kati ya bondimi (Ezaya
51:1,2). Mesia akatamá likolo ya libanga oyo (Daniel 2:34,45) na tina ya
kokonza likolo ya bokonzi ya mokili. Nzambe
nde azali libanga to fondasion, kasi
libanga yango ezali Piere té to Kristo té, oyo likolo na yango Kristo akotonga
Eklezya (Matié 16:18) pe likolo na yango ye moko afandi to apemi.
Mesia
azali libanga ya fondation ya ndako
ya Nzambe oyo likolo na yango baponami bazali ba-Noas to mosantu ya basantu, ebombelo ya Molimo Mosantu, mabanga ya ndako ya Nzambe nyonso ekatami na
libanga oyo ezali Nzambe ndenge moko ezalaki Kristo pe epesameli Kristo libanga ya molimo (1 Ba-Korintien 10:4),
libanga ya moselu pe ya kokweisa bato (Ba-Romen 9:33) na tina ya kotňnga ndako
ya Nzambe. Kristo akotňnga Ndako ya Nzambe po 'tč Nzambe áfanda pe ásala na kati ya mitema na biso nyonso (Ba-Efezen 4:6). Nzambe apesá
Kristo po 'tč ázala nyonso pe ázala na biso nyonso (panta kai en pasin), na
kotiyaka biloko nyonso na se ya makolo na ye (1 Ba-Korintien 15:27) na kotiyáká
ye mokonzi ya Eklezya oyo ezali nzoto ya Kristo, botondi ya oyo azali botondi
nyonso na kati ya nyonso (Ba-Efezien 1:22,23). Tango Nzambe atiá biloko nyonso na se ya makolo na ye yango
elingi koloba té 'tč Nzambe oyo apesi ye bokonzi azali ye moko na se ya makolo
ya Kristo (1Ba-Korintien 15:27). Tango Nzambe akotiya biloko nyonso na se ya
makolo ya Kristo; Mwana Nzambe ye moko akomitia na se ya Nzambe oyo apesaki ye
bokonzi. Na ndenge wana Nzambe akozala
Mokonzi ya makambo nyonso(panta kai en pasin) (1 Ba-Korintien 15:28). Na bongo
mateya ya Platon oyo ezali koluka kosangisa Nzambe na Kristo kati ya bosatu
ezangi motu pe ezali kotelemela makomi [ya Biblia]. Kristo akofanda na loboko
ya mobali ya Nzambe na boyangeli ya Nzambe (Ba-Ebré 1:3,13;8:1;10:12; 12:2; 1
Piere 3:22) pe akokabola kiti na ye ya Nzambe
ndenge moko ná baponami bakokabola
kiti epasamela Kristo (Koyebisa Basekelé 3:21) oyo ezali kiti ya Nzambe (Banzembo 45:6,7; Ba-Ebré
1:8 esika wapi maloba Nzambe ezali kiti
na yo elimbolami kiti na yo O Nzambe,
tala makňmi ya Biblia ya Angelé RSV).
Nzambe
oyo atindi aleki ntoma [motindami] (Yoane 13:16), mosali aleki mokonzi na ye té
(Yoane 15:20). Ezali bozoba makasi ya koloba 'tč ekelamu ekoki kozala mbeka po
na yango moko. Likambo ya ndenge wana
ezali bomibomi to mateya ya bosáto ezali bomikati eteni. Na boye malongi yango
ezali koboya lisekwa, mingi-mingi na 1 Ba-Korintien 15.
Na bongo,
bokeseni na makambo etali kuruze ná lisekwi ezali lisengisi pe ya kokoka.
Esengeli lisekwa ésalama na nzoto oyo ezali kolakisa mbóngwana na ndenge ya
libonza ya lobiko. Na maloba mosusu ezali na lobiko té ata na lobiko ya kokóba
té. Bomibongisi ya Kristo po na kobuta epai ya Nzambe na ye pe Nzambe na biso
oyo azali Tata na biso (Yoane 20:17), ezali ya solo pe ya kokesana. Kristo
asosola makoki na ye ya kozala Nzambe pe akokisa botondi na ye ya bonzambe ya
komonana [na miso] na bosali ya Molimo Mosantu. Malongi likolo ya Mwana
engebene na nzela ya batismo ezali bongo ya solo pe ya kokoka.
Sima ya
kolakisa ezaleli ya Biblia na tango ya Kristo, tozali na makoki ya kotala soki
ezalela wana ezalaki tango ya sekulo ya yambo ná ya mibale. Makňmi ya Justin
Martyr ná oyo ya Irénée oyo tozali na yango tozali koyeba 'tč bososoli oyo ezalaki na Eklezya ya yambo.
Justin
Martyr azali koloba 'tč Nzambe alakisá bobele eloko moko na nzela ya baprofete
pe lokola na nzela ya Moize pe wana emonanaka moa liboso (tala mokanda eyebana
na kombo ya Dialogue With Typho, ch
xxvii, ANF, vol I pp. 207 f). Justin alakisá 'tč na ebandeli, Nzambe abotá to
atindá nguya moko ya bwánya to ya mayele kobanda na ye moko oyo ezali kobengama
na nzela ya Molimo Mosantu; tango mosusu kombo ya Nkolo, tango mosusu ya Mwana
sima bwánya sima anjelu sima Nzambe (Theos) pe na suka Nkolo pe Logos. Justin
azali koloba 'tč anjelu oyo abimelaká Jozué azali lokola mokonzi [kapita] ya
mampinga ya Nkolo (ibid, LXI). Eteni oyo euti na mokanda ya Batoli 8:21 ná oyo
elandi esika wapi Bwánya ezali kolobelama lokola Mesia oyo esalami na Nzambe.
Mokano ya Nzambe ezali kosalama na Mesia. Justin azali kokoba na kolobáká (ibid
LXII) 'tč na tango ya bokeli, Nzambe azalakí kobobela bikelamu oyo bizalaki
libanda na ye moko. Lisusu, Moize alobaki 'tč bokeli esalámá na bikelamu biloko mibale ekeseni moko ná mosusu. Bato oyo
bateyaka bozali ya banzambe mibale bazali kosuka bobele na mibale, wana pe
baoyo bazali koteya bosáto bazali [bongo] kosangisa bato misato hypostase bakeseni. Kasi, ba-Élohim
bazalaki ebele koleka kolandana na makňmi mosusu oyo elandi, mingi-mingi mokanda
ya Banzembo 45:6,7 oyo ezali kopesa nzela na bosali elongo na Kristo.
Irénée
(v125–203) akňmeli bato likolo ya motuna ya bopalanganisi ya liloba élohim (to Theoi) na monoko ya grek). Irénée azali na motuya na tina 'tč
atangisámá na Polycarpe oyo azalaki moyekoli ya Yoane (tala mokanda ya Butler
na kombo ya Lives of The Saints,
Burns & Oates, UK, 1991, p.56). Tokoki bongo kosala na sikisiki to na solo
nyonso 'tč bososoli ya Irénée (soki té, ezali nde bobebisi oyo ezalaki mosika té na oyo ya Eklezya ya ebandeli.
Ezali solo 'tč andimaki quarto-décimains pe alandá mobémbisi na bowelani etali
Feti ya Koleka (Butler, ibid, p. 197), atako ndenge azalaki mosika na Asie Mineur na kozalaka na mboka Lyon
na mokanda na ye eyebana na kombo ya Against Heresie, alimboli oyo etali
baponami bakozalaka lokola ba-élohim [banzambe].
Irénée
abosanaki té 'tč ba-anjelu ná mokeli ya mokili bazangaki té boyebi ya Nzambe ya
Likolo pe bayebaki 'tč bazalaki bikelamu pe biloko na ye pe bazalaki kati na ye
(BK II, ch VI, ANF, p.365) Irénée alobelaki té mokeli ya mokili oyo azalaki
Mesia lokola Nzambe ya Likolo to ya nguya nyonso (ibid, ch VI:2) na nzela ya
mosala wana, tozali komona 'tč maloba ya monoko ya grek ya Démiurge ná ya
Plésoma etondisaki maloba ya oyo ebengama Aeons
(Bosékô) pe alukaki kokotisa maloba ya Biblia ná makanisi ya mateya ya ba-grek ná ndenge wana kobebisaka yango.
Ba-gnostiques batindamaki na makasi kozala na kúku na kozalaka moko kati ya
mabombani pe na suka bakolisaki mateya ya bosáto. Motuna ekolisama esika mosusu.
Irénée
(ná Justin) bateyaka 'tč bokeseni ezali nde ya nzoto 'tč bongo Nzambe akosala
nzoto ézonga (kobeba) pe ékufa lisusu té (ANF, vol I, p. 403). Nzambe azali
komonana lokola mokeli (ibd p.404) na kobunana na Kristo oyo akela mokili na se
ya bokonzi ya Nzambe (ibid., p. 405). Irénée azalaki koloba 'tč Molimo
Mosantu ezalaki kotalisa Tata to Mwana
(Banzembo 45:6,7) lokola Élohim to Theoi – Tata abengá Mwana.
Irénée
azalaki kokoba koloba 'tč mokanda ya Banzembo 82:1 ezali kolobela nde Tata,
Mwana na baponami (oyo ya kokamatama lokola mwana na ndenge ya Eklezya)
na tango azali koloba 'tč:
Nzambe atelemi kati ya milimo ya Likolo[theoi]; azali
kosambisa banzambe(Adv. Her;B K III ch. VI, ANF, vol I, p.419).
Asosoli
'tč mobimba ya bonene ya bondeko ya baponami oyo bazalaki kotandana likolo ya
limpinga nyonso oyo bazali bandeko kati ya bokonzi. Mabomboli wana epesamela na
Yoane tango azalaki na esanga ya Patmos sima ya kolakisa to kobongisa
Polycarpe. Koyebisa Basekelé 12:10 ezali koloba 'tč ba-anjelu bazali bandeko ya
baponami Koyebisa Basekelé 4 ná 5 ezali kolakisa 'tč baponami basikolamá na
likita ya bampaka [bambuta-mutu] na kati ya kokóma bakonzi pe batumbi mbeka
kati ya mampinga. Kristo alobá 'tč esengeli baponami bákokana na ba-anjelu (isaggelos ya isos pe aggelos (Luka
20:36), liloba yango ezali 'tč bakozala ya motindo moko ná bango). Kristo azali kondima biso na miso ya
bandeko na ye kati ya mampinga.
Irénée
azalaki koloba 'tč Eklezya ezalaki ndako ya lisanga ya Nzambe 'tč Mwana
ayanganaki na ye moko. Nzambe ya banzambe
na mokanda ya Banzembo 50:1 azali komonana lokola ezali kolobela Nzambe. Mesia
na biso azali theos to Nzambe oyo
akoya polele pe oyo akofanda nyee té
(Banzembo 50:3). Ezali ye nde moto oyo abimelaki polele-polele baoyo nyonso balukáká ye té (Ezaya 65:1) pe liloba
“banzambe” oyo ezali komonana na Banzembo 50:1 ezali nde kolobela baponami oyo
Kristo ezali kolobela tango azali koloba:
Bozali banzambe, bino nyonso bozali bana ya Nzambe ya likolo (Yoane
10:34:35 tala Banzembo 82:6).
Bongo
Eklezya ezali na libunga ya solo kolobaka na sima ya mibú nkotó mibale 'tč
Kristo azalaki kolobela makomi oyo ezalaki kotalela to kolobela bazuzi ya
Jeruzalem, tango moyekoli moko ya Polycarpe akóbaki na kolobaka 'tč azalaki
kolobela nde baponami lokola banzambe (élohim]. Baoyo bazalaki kondimela Kristo bazalaki komonana na miso ya Irénée
lokola bana ya Nzambe lokola bana ya lisangó elongo na Kristo, pe lokola
banzambe [ba-élohim].
Irénée
alobaki lisusu 'tč Kristo azalaki Mwana
ya Nazali oyo azali (YHVH]. To na ndenge ya malamu, Nakozala ndenge nakozalaka
(tala Biblia ya monoko ya Angelé RVS Oxford Ammotated) (Kobima 3:14). Bozui na
ye ya kombo ezalaki bongo na nzela ya kotindama. Irénée azali kolobela mokanda ya Ezaya oyo elobi 'tč:
Ngai Yawe nalobi boye: Batemwen na ngai ezali bino bato na ngai, ezali
yo, ekolo oyo naponá po ózala mosali na ngai (...)
Nalingi bósimba na mitema, bóndima pe bóyeba 'tč bobele ngai moto
nazali Nzambe. Liboso na ngai Nzambe moko té azalaki, pe sima na ngai ata moko té akozala (BLL).
Maloba ya
Irénée na makňmi ya Biblia (BLL) oyo ezali kokokisama ya solo, ezali kolakisa
'tč “NAZALI” ezali kolobela nde Nzambe oyo azali Tata. Kolobela mosali, ndenge
ezali komonana na Biblia na Lingala ya Lelo, ezali komonana na Irénée lokola
kombo ya Mesia. Biblia ya Lingala ya Lelo emeki kolimbola mosali na ngai kolola batemwen
oyo elandi lokola Israel atako bongo
bokonzi moko té ya ba rabbin* ekňmami. Oyo ezali solo ezali 'tč makomi oyo
emonanaki lokola ezali kolobela Nzambe bobele moko, kasi Mesia té 'tč azaláká
yambo ya kobotama. Lisusu, Mesia akeseni na Nzambe.
Irénée
alakisaki 'tč bososoli na ye ya Ezaya 44:9 pe ya Jeremya 10:11 likolo ya motuna
ya biloko, ezalaki oyo ya bazabolo (molimo mabe) (Adv. Her; B K. III, ch VI, ANF,
p. 419). Bazabolo (demons balongolami na molongo ya ba theoi to élohim
(nzambe). Na kotaleláká makňmi ya Jeremya 10:11, Irénée azali koloba:
Banzambe oyo basalá
likolo ná se ata moke té, bakosila, bakotikala ata moke té awa na mokili. Pamba té, ndenge ekomi bobebisi
ya bango, azali kolakisa 'tč bazali atamoke té banzambe (élohim to theoi).
Na boye
tozali komona 'tč bikeko yango moko ezalaki komonana lokola bobele bikeko ya
pamba, kasi nde lokola ebombelo ya demona oyo azali kozala mongendé (tala pe lokola
B K III, ch XII:6, ibid, p. 432. Ezalaki bososoli ya bato nyonso na bisika
nyonso ya mokili ya tango ya kala. Bolongoli ya milimo mabe ná bosambisi ekoya,
ezali kolongola yango na molongo ya ba-élohim (banzambe). Na kotalelaka mokanda
ya Kobima 7:1; Irénée azali kolakisa 'tč Moize asalamaki élohim [nzambe] liboso
ya Mokonzi monene ya Ejipte, kasi baprofete bazali té kobenga ye 'tč Nkolo
Nzambe. Bazali kolobela likolo na ye na nzela ya molimo 'tč Moize azalaki kaka
mosali oyo asengelaki koyebisa bato maloba ya Nzambe (Ba-Ebré 3:5; Kotanga
12:7); Mesia ye pe abengámá ndenge wana kati ya mikanda. Moko na moko ya ba
élohim (banzambe) azali mosali ya kokitana na Élohim, Élyon[Nzambe].
Irénée
(ibid., p.421) alobi 'tč na mokanda ya Matié 22:21 Kristo ayebaki
Kaisala[mokonzi monene ya Roma] lokola Kaisala ná Nzambe lokola Nzambe; wana ezali komonana pe ndenge moko na
mokanda ya Matié 6:24 esika wapi ezali likambo ya kosalela Nzambe kasi mbongo
té. Na bongo, Kristo amitiaki mosika na likanisi ya koloba 'tč azali Nzambe
Tata (tala lisusu ibid.,p. 422).
Na
kolobelaka to kotangaka mokanda ya Ba-Filipien 2:8, Irénée azali kolakisa 'tč
mokangano oyo Kristo azalaki na yango lokola Nzambe pe zuzi to mosambisi
ezalaki kouta na Nzambe na makambo nyonso na tina 'tč atosaki tii na liwa tii
na liwa ya kuruze (ibid.,ch. XII:8, p. 433). Irénée azali kolobela likolo ya
mokanda ebengama “La LXX ná oyo etali Ezaya 9:6 na kolobaka 'tč Mesia azalaki
Emmanuel, Ntoma (to Anjelu) ya likita monene ya Tata (Ibid.,ch XVI:3, p. 441). Na
bongo alakisá 'tč Kristo amonáná lokola Anjelu ya likita Monene ya Boyokani ya
Kala (LXX).
Irénée
azali koboya 'tč pasi emoná Yezu ekoki
té kokabolama na Mesia ná kolobáká 'tč Kristo atikalá mosika ya pasi[yango]. Na
maloba mosusu, azali koboya baoyo bameki koloba 'tč lolenge ya bonzambe ya
Mesia ekokaki kotiyama pembeni ya bomoto ya Yezu awa na mokili. Wana ekomi malongi ya ba-Eklezya ya ba Gnostiques oyo ebongolá mokanda ya
Marko na ndenge mabe ná kozanga koyeba makomi mosusu. Irénée azali kolakisa lisusu
oyo ezalaki tina ya mabunga ya ba–Eklezya
wana. Ba-Ébionite bazalaki kosalela bobele mokanda ya Matié. Na bongo
bazuá makanisi mabe na oyo etali lolenge ya Kristo. Ba – athanasien to bateyi
ya bosáto, moa sima [ya mikolo] basalelaki liloba Ebionite na tina ya komeka kosukisa malongi ua
bokitani ná bateyi ya bokitani ya lolenge nyonso ya ebandeli ya bopengui ya
ba-Ebionite na kosalaka na bato oyo bamikotisá na botiyani tembe ya Nicée ná
kopesáká bango kombo ya Ariens. Bosengisi ya ndenge wana ezali ya lokuta
kolandana na bomekami ya bakňmi ya yambo ya Eklezya oyo; liboso ya Nicée ézala
bazalaki koteya bokitani (tala mokanda eyebana na kombo ya La Premičre
Théologie de la Divinité [127].
Irénée
azalaki polele na kolobaka 'tč ezalaki bobele Nzambe moko to Tata, elingi
koloba Nzambe Tata. Mesia azalaki Mwana na ye. Azali koloba 'tč Marcion pe
lokola akabolaki mokanda ya Luka na
tina ya kofandisa malakisi na ye. Ba – Valentinien basaleli mokanda ya Yoane ná
koginaka mikanda mosusu ná kokotisáká lisusu ba-evanzile ya lokuta. Likambo
yango ezali 'tč banda tango wana ndenge moko ezali lelo, esengelaki makomi
esalamá elongo pe na bokebi nyonso kasi esalamá té na koponaka biteni moko
moko. Irénée azali kolakisa bososoli ya ndenge ya likolo ya lolenge ya bokangani
ya ba - evanzile minei pe na tina na yango kolandana na ba Cherubins* (ibid.,
BK., III,ch. XI:8,pp. 428,429).
Irénée
azali koboya likanisi 'tč Yezu akokaki konyokoama pe kosekwa pe 'tč oyo amataki Likolo azalaki moto mosusu oyo
afandaki to azalaki koyoka pasi té. Irénée azali koloba solo 'tč Kristo oyo
Nzambe alakaki kotinda, atindá ye na [ndenge] Yezu oyo babakaki na Kuruze, kasi
Nzambe asekwisa ye (Ibid.,ch XII:2,4,5, pp. 430,431).
Ezali na
mokakatano moko té kati ya Nzambe ná Kristo na ndenge ya teoloji oyo ezali
koloba awa polele 'tč bantoma babongolá Nzambe té po 'tč Kristo atindama na
Nzambe. Irénée alobi:
Tala ndenge bokoyeba Molimo ya Nzambe: Profete nyonso oyo andimaka 'tč
Yezu Kristo akómaki penza moto lokola biso, ye nde azali na molimo oyo euti na
Nzambe. Kasi profete nyonso oyo akamati Yezu na ndenge wana té azali na molimo
ya Nzambe té. Azali na molimo oyo euti na Monguna ya Kristo (ch XVI:8 na
kolobelaka makomi ya 1 Yoane 4:2,3. Bótala pe La Vugate ná Origčne oyo bazali
kotindamela Irénée. Tertullia azali komonana lokola andimi makomi nyonso
mibale. Socrate pe azali koloba (VII, 32, p. 381) 'tč makomi oyo ebebisamaki na
baoyo balingaki kotiya bokeseni kati ya bomoto ya Kristo ná bonzambe na ye.
Polycarpe (Ep., c, vii) azali komonana lokola andimi[mateya ya] Irénée ndenge
moko ná Ignatius (Ep. Smyr., c, v)
(tala remna ANF, p. 443 oyo azali kolobela pe lokola Burton na mokanda na ye
eyebana na kombo ya Ante – Nicene
Testimonies to the Divinity of Christ)
Na boye,
malongi to mateya nyonso oyo ezali koluka kokabola Kristo likolo to kolandana
na bozali na ye na bokonzi ya se to ya likolo na Eklezya ya yambo, ezalaki
komonana lokola mateya ya Monguna ya Kristo. Mbongwana na makomi ezali komonana lokola esalamaki na
Monielo. Makomi ya Biblia esembolamaki ata moke té.
Irénée
azali koloba 'tč Molimo ya Nzambe ekitaki likolo ya Kristo lokola pijion na
tina ya kokokisa makňmi ya Ezaya 11:2 (oyo etali Molimo ya Yawe ekozala likolo na ye) pe lisusu Ezaya 61:1 (oyo elobi Molimo ya Nkolo Yawe ekiteli ngai,
Yawe apakoli ngai mafuta. Bino té bato
bokoloba yango, kasi Molimo ya Tata na bino moto akolobisa bino (Matié
10:20)( ibid., ch XVII: 1,p. 444). Molimo Mosantu ezalaki bongo komonana lokola
ya Nzambe kasi ya Kristo té, kasi nde na nzela ya Kristo ndenge
elimbolami awa sima:
Ezalaki
na tina ‘tč:
Mwana ya Nzambe oyo asalami Mwana ya moto amesana ná
kikamarade na ye na tina 'tč ákoba kati na bato na kofandaka elongó ná bato na
koumelaka kati ya bikelamu ya Nzambe; na kosaláká bongo mokano ya Tata kati na
bango pe na kobongolaka bizaleli na bango ya kala kati ya nouveauté ya
Kristo(ibid.)
Irénée
ateyá 'tč baponami bakolatisama nzoto oyo ekufaka té na tina 'tč bázua lisangó
lokola Kristo (ibid.,ch XIV:1).
Molimo
ezali kosangisa baponami epai ya Nzambe ná komemáká bikolo ya mosika kati ya
bomoko ná kopesaka Tata bambuma ya liboso ya bikolo nyonso (ibid.,2). Kristo
azalákí esaleli ya likambo wana kasi azalákí té eloko ya kosanjolama to
kokumisama to kozala mosali to tina ya mosala na ye. Kasi atako bongo, azalaki
moto ya mayele ya solo, Nzambe ya makasi oyo alobamaki na Ezaya 9:5, mokonzi
oyo akňmamí na Daniel 7:13 (ibid).
Nzokande,
Kristo ayebá 'tč Tata azali Nzambe na
ye ndenge moko esalá David ná kotangaka bobele Banzembo 22:2 esika wapi David
alobaki liboso:
Nzambe na ngai, Nzambe na ngai, po na nini otiki ngai?
pe Kristo
alobaki yango lisusu na kuruze ndenge ekňmamá na mokanda ya Matié 27:46 ná
Marko 15:34. Mikanda oyo mibale ezali kotalela to kolobela nde Éloah Nzambe ya
Likolo pe Nzambe pe Tata ya Kristo. Maloba esalélá Kristo ezali na monoko ya araméyen – oyo alobaki
'tč:
Eli, eli, lama sabaktani ?
Ezali
nimbola ya monoko ya lingala ya maloba ya grek uta monoko ya araméen “eli, eli, lamah’azabthani. Kombo ya
Nzambe ezali El na monoko ya arameyen.
Kasi, awa ezali kokokana na kombo Éloah
na tina ya Nzambe oyo azali kosala mokano na ye epai ya Mwana na ye. Atako bongo, Kristo ná baponami babengamaki
Nzambe na ndenge ya kolobela moa mosika.
Irénée
alobi:
Ezali na
moko té oyo abengami Nzambe kati ya makňmi bobele Tata na banso, Mwana ná baoyo
bandimami [kozala bana] (Adv. Her. B K. IV, Pref. 4 ANF, p. 463)
Lisusu:
[ch]1 Na komonaka 'tč, na bongo 'tč ezali solo pe
tembe té (sic) 'tč ezali na Nzambe mosusu té to Nkolo oyo ayebisama na molimo
bobele oyo azali lokola Nzambe azali kokonza likolo ya nyonso elongo ná Liloba
na ye na baoyo bazali kozua molimo ya kondimama kozala mwana [tala iii, 6, 1]
elingi koloba baoyo bazali kondiela Nzambe
bobele moko pe ya solo ná Yezu
Kristo, mwana ya Nzambe na ndenge wana bantoma bango moko babenga moto mosusu
té Nzambe to [moko té] Nkolo pe oyo ezali na motuya mingi lisusu[ na tina 'tč
ezali solo (sic) ezali 'tč Nkolo na biso[asálá ndenge moko] ye oyo asengi biso
tóbenga moto té Tata bobele oyo afandi Likolo oyo azali bobele Nzambe pe ye nde
Tata (ibid., p. 463).
Ezali
bongo bozoba koloba 'tč bososoli ya kokomisa 'tč baponami bakokoma ba-élohim
[ba-nzambe] eyokami té lokola makanisi to mateya ya ebandeli ya Eklezya ya ba
sekulo mibale ya yambo na tina 'tč po na biso, Irénée azali mosangisi ya
pembeni mingi na nzela ya malongi na ye pe azali pe kobatela likanisi na ye
wana. Lisusu, ezali kolakisama libanda mosika ya tembe nyonso 'tč likanisi wana
nde ezali moango ya kokoka ya makňmi kaka té ya makňmi ndenge ekoki kozala
kolandana na boyebisi nié ya Biblia oyo emonani na Boyokani ya Kala (Mikanda ya
Daniel 10:21; Matié 21:42; 22:29; 26:54; Marko 12:10,24; 14:49; 15:28; Luka
4:21; 24:27,32,45; Yoane 2:22; 5:39; 7:38; na mosusu), kasi pe lokola
ba-evanzile [Sango Malamu] ná mikanda mosusu ya Boyokani ya Sika.
Na makomi
bobele moko wana oyo ezali kolobela baponami lokola ba-élohim[banzambe] lokola
na mokanda ya Yoane 10:35, Kristo azali pe lokola kobakisa likanisi 'tč makňmi
ekoki koleka ata moke té. Boponi ya versé oyo na tina ya kopesa ndakisa ezalaki
eloko ya pwasa. Likambo oyo ezali
kolobela lobi to libela na biso ezali nde eloko oyo monguna abundisaka
mingi-mingi pe ezali nde na tina wana nde bosáto eyaki
kokota. Ba–evanzile ezali bobele kolobela mingi-mingi boyei ya bokonzi ya Nzambe. Makňmi ya bantoma ezali
na tina ya kobongisa baponami pe ya kotalisa lolenge ya bosaleli. Kasi, bantoma
nyonso ndenge ekňmamí na Polo ezalaki kolobela 'tč:
2 Timoté 3:16 mikanda nyonso ya
Nzambe ekňmamá na nguya na ye, pe ebongi
po na koteya bato pe kosukisa ndenge nyonso ya lokuta po na kobongisa bato pe
kolakisa bango nzela ya bosembo.
Makňmi
nde ezali ebombelo ya mobeko monene koleka nyonso oyo elobi linga moninga na yo
ndenge yo moko omilingaka (Jake 2:8). Moto moko té akoki kolimbola na makanisi
na ye moko maloba oyo baprofete bakňmaká (2 Piere 1:20). Na bongo, malongi oyo
ebotisamaki na ba-teolojien misato ya
Cappadocie na sekulo ya minei ná ya mitano oyo ezali kobunana na mokanda
[ya Nzambe] na ndenge Eklezya ezalaki koteya
na ebandeli, esengeli tóboya malongi
yango na makasi nyonso. Malongi yango ezali kobuka mobeko ya yambo na ndenge ya
moke té ná kosaláká 'tč Kristo ázala mokokani ya Nzambe. Na lolenge nyonso,
ezalaki nde mokano moko ya kobongola mokanda ya Ba-Filipien 2:6 ya Biblia KJV
ná LSG na tina ya kolakisa lolenge wana pe kotiya bokosi na kolobaka 'tč Kristo
akokani na Nzambe. Ezali kokosela Kristo [na oyo etali] kosambela bikeko ndenge
moko na lisumu ya Satan.
MoKristo
moko té akoki kondima mateya ya bosáto na tina 'tč ezali koboya bokasi bonso
boa Nzambe Tata, pe ezali koboya lobi na biso
to suka ya bomoi na biso. Wana nde tina Ba-Eklezya ya Nzambe eniokolama
mibú 1.600 mobimba.
Baponami
baniokolámá mingi na tina ya malongi wana epai ya baoyo bazali komonana lokola ba-ortodokse to atako
bongo epai ya baoyo bapesameli makoki
wana na tina 'tč mateya na bango ya boyangeli ezalaki kokende elongó to kopesa
lokumu na boyangeli ya ba-sivile oyo kolo ezalaki kosalela bongo. Atako moa
mikolo eléká sima, ba-Eklezya ya Nzambe ezuá to eteyá lolenge ya mabongisi
ebunáná, oyo nde ésunga bango po 'tč bapika mpendé liboso ya minioko oyo
bakutaná na yango.
Polo
azali koloba 'tč ekotá na Eklezya boweli na moa tango ebele likolo ya oyo etali
malongi atako 'tč bozuáká té momeseno ya kolinga boweli (1 Ba-Korintien 11:16).
Azali kolakisa 'tč boweli ekelaki to ememaki bokabwani oyo ezali kokota na
ba–Eklezya ya Nzambe
1 Ba-Korintien 11:16 Pamba té,
esengeli bókabwana po émonana polele banani na kati na bino bazali penza bato
ya solo (BLL).
Bowéli
likolo ya oyo etali lolenge ya Nzambe na bokitani ya Kristo ekota moa kala na
kati ya Eklezya. Suka na yango emémá nde bokabwani. Mangomba oyo elandaki
mateya ya bosáto to na oyo ekokani na yango, modaliste na tango ya Yoane
ezalaki bobele na nzela mibale, kobima na Eklezya tango oyo libunga na bango
emonanaki polele lokola Yoane (1 Yoane 2:19) to basuki na antinomisme na
kozaláká baKristo ya misioni ndenge
ekómá epai ya ba-Waldensien. Kristo amikotisi na kati 'tč mbala mosusu na suka
ya manso. Moto na moto ápona oyo alingi na nzela ya bososoli na ye ndenge ezali
kozingolama ná Molimo Mosantu.
Lolenge
ya malakisi ya bato bateyaka bosáto esalama na lolenge ya momeseno na tango
moko songolo. Eteni ya liboso ezali nde kolimbola mateya 'tč Kristo azalaki na
Nzambe banda kala, banda ebandeli na esika ya malakisi na ye [Kristo] ndenge
ezali baponami na limpinga nyonso. Soki libunga oyo esila kofandisama, malongi
ya bokokani ememami tii tango ekoya komonana lokola lipengwa ya kolobaka
bokitani to bomikitisi na ye ézali kokitana [ná Nzambe] to 'tč azalaki prŏtotokos [elingi koloba] mbotama
ya yambo ya bikelamu nyonso, ebandeli ya bokeli ya Nzambe. Prŏtotokos ezali kombo té ndenge elakisamaki na nzela ya
bosolo ya yambo. Na tina wana nde Kristo azali koloba na Eklezya ya Laodisé, na
mokanda ya Koyebisa Basekelé 3:14 'tč azali ebandeli to arche ya bikelamu ya Nzambe (tala pe mokanda eyebana na kombo ya Le Début de la Création de Dieu, Comme
l’Alpha et l’Omega [229]. Ezali komonana lokola, Eklezya oyo ezali
koteya 'tč azali bongo té. Ezali bobele Eklezya moko oyo ezali kosala yango pe
malakisi nyonso oyo ekokani na batango esengeli esukisa 'tč tango ya suka ya
Eklezya ezali kosalama pe ndenge wana.
Libunga etali bozali seko [boa Kristo], ab
origine, ebandá koteyama na ba–Eklezya ya Nzambe mbala ya liboso, na mobú
ya nkámá mitano, moa sima ya mobú 1940 mingi-mingi na mibú ya 1950. Esengeli
libunga oyo esosolama pe esembolama.
q