Ba- Eklezya ya BoKristo ya Nzambe

[001]

 

 

 

Baponami Bazali ba-Élohim [001]

 

(Édition 1.3 19940311-19990322)

 

Mokanda oyo ezali kolobela botondani ya ba-Élohim kati ya bonzambe pe bosukisi ya baponami ya kokóma ba-élohim. Makoki ya kozala ba-élohim to theoi ezalaki limoni ya Eklezya ya ebandeli. Mokanda oyo ezali kokangama mingi-mingi na mikanda eyebani na kombo ya: Bonzambe ya Kristo; Nzambe oyo Tozali Kokumbamela pe na  molongó ya mikanda ezali kolobela likolo ya Molimo Mosantu.

 

 

 

 

Christian Churches of God

PO Box 369,  WODEN  ACT 2606,  AUSTRALIA

 

E-mail: secretary@ccg.org

 

 

 

(Copyright © 1994, 1998, 1999  Wad Cox)

 (Tr. 2008)

 

Mokanda oyo ekoki koákisama ofelé pe kokabolama to kopesama na moto nyonso bobele soki eákisami na mobimba nyonso na ndenge 'tč ébebisamá té ná kobakisáká eloko likolo na yango to kolongoláká maloba songolo. Esengeli ‘tč kombo ya mokňmi ná adrese ya ye pe makambo likolo ya mobeko etali mokňmi émonana na mokanda oyo. Eloko [to lifuti] moko té ekoki kosengama na bato oyo bazui mokanda oyo na tina ya kokabola yango. Moa maloba [makňmi] mike-mike ekoki kozuama pe kokotisama na kati ya makňmi to artikle ya botendi atako bango etelemeli té bosembo ya makňmi.

 

 

Mokanda oyo ekoki kozuama na lokasa na biso ya Internet oyo:

http://www.logon.org pe na http://www.ccg.org

 

 


Baponami Bazali ba-Élohim [001]


Na basekulo ya misato ná oyo ya minei, Eklezya ekotá na mbongwana monene na makambo etali malongi likolo ya lolenge baponami bakobika lokola ba-élohim to theoi oyo ezaláká malongi endimamáká na Kristo soki totali ndenge ekňmami na mikanda ya Yoane 10:34,35 ná Banzembo 82:6, oyo ezalaki koteyama na Eklezya. Elobeli to mateya yango ezali kolimbolama malamu na ndenge eyebani na monoko ya angelé na kombo ya God Revealed. Mokanda oyo ezali kotala bobele oyo makomi ya Biblia ezali koloba na bozali sôlo pe kofandisa mabongisi oyo mokano ezali kolobela. Na sima ya kolakisa nzela ya Biblia, sima nde bosôlo na yango ekopesamela motuya kolandana na bososoli ya bakňmi ya yambo ya Eklezya ná bokanisi ezali kokňmama malamu kati ya mokanda wana God Revealed.

 

Moa bobuki mingi ya maloba ya kolimboláká monoko ya ba-Ebré na angelé ezali kolakisa bosaleli ekeseni ya maloba. Bokeseni kati ya kosalela maloba ya bonzambe ezali kolakisama malamu ná kolimbolama kati ya bokelami ya bosáto. Paradigme ya ndenge wana ezali na bosenga 'tč makňmi élimbolama malamu kati ya mabongisi oyo ezali té kotiya 'tč malongi ya bosáto ézala bozoba. Na bongo bato lokola Françis, Driver ná Briggs to Gesenius oyo azali kolobelama mingi-mingi na kosalelaka (Robonson, tr Brown, Driver, Briggs ya sika) balimbolamí na tina ya kopesa tina ebelé na maloba oyo esalamaki po na bonzambe pe po na lipinga na kati ya paradigme ya relijion oyo ezali kokola.

 

Mabongisi ya bayekoli ya relijion (Religious Studies) emekaki pe kolimbola lolenge na yango ya tango ya Boyokani ya Kala ná Boyokani ya Sika na maloba eulani to oyo  ekokani. Boyokani oyo ezali ndenge moko epai ya baoyo bandimelaki bosáto to ba-agnostique. Po na baoyo ya liboso ezali po ‘tč premisse oyo bayambi bandimi ézala lolenge ya  451 sima ya mbotama ya Kristo) na likita ya Nice ná kosalelaka metaphysique ya ba-grek pe, po na bamosusu, oyo touti kolobela sima ezali po 'tč likanisi ya Nzambe moko ya bomoi oyo akomá Biblia efulamá, ezali kobunana ná lolenge syncretique ya makňmi to botangi na bango. Oyo etali biso ezali nde maloba ya makňmi ya solo.

 

Maloba oyo ezali na ndenge ya momesano, kolobela banzambe kati ya bato ya Israel na libanda ya Israel ezali pe lokola kolobelama po na bato nyonso. Bosaleli ya ndenge wana ezali komonana na mokili ya Moyen Orient oyo bazali komona ndenge moko na mampinga ya Likolo ezali kosala elongó ná bato. Boluki na bokebi ya ndenge maloba Eloah, élohim, el, élim (eliyim) na maloba mosusu, ezali kolobelama na monoko ya ba –Ebré to na oyo ekokani na yango na monoko ya ba Chaldé ná monoko ya ba Araméen ezali komonana na mokanda eyebani na kombo ya God Revealed. Ebelé ya bandakisa esika wapi liloba Eloah (to Élahh) ezali komonana ekňmami  na bomoko na tina ya kolobela liloba Nzambe mosusu libanda ya Eloah azali komonana na mokanda ya 2 Basango Eleká 32:15; Daniel 11:37-39, Abakuk 1:11. Liloba Éloah ezali na article té atako ndenge mokanda ya Abakuk ezali kolobela yango ná kobakisaka liloba “kolaka” oyo ezali komonana mbala moko na ndenge ya kosalela yango na mokanda ya Banzembo 114:7 (tala mokanda eyebani na kombo ya Theological Wordbook of the Old Testament, Harris ed. Moody, Chicago, 1980, p.93). Kozala na mabonza ya boye ezali kolongola eloko moko té na boyekoli oyo. Ndakisa, makňmi ya Brown – Driver – Briggs – Genesium likolo ya El (SHD 410), lokasa ya 42, ezali kolakisa 'tč liloba oyo [El] ezali na tina ya nzambe, kasi na ebelé ya bosaleli mosusu na tina ya kopesa makanisi ya nguya pe ezali kolobelama po na bato oyo bazali na nguya to té.

 

Ndenge moko liloba élohim (SHD 430), na lokasa ya 43 ezali kolimbolama na boike to ebelé ya biloko pe lokola ezali kolobela bakambi to bazuzi; tango moko lokola bangbendé na makambo ya Nzambe na bisika ya bosantu, tango mosusu lokola ezali kolakisa bokonzi pe nguya ya bonzambe. Bongo, liloba ezali kopalanganisama po na bato pe lokola po na mampinga ya ba–anjelu. Makomi ya Biblia ezali kolakisa 'tč  bolimboli oyo ya ndenge ya pete ya kolakisáká bokonzi ya Nzambe, ezali na tina oyo maloba epesameli nimbola kati ya Biblia. Boye, kombo yango moko ememaka bokonzi oyo ezali kopesamela Nzambe. Tina wana ezali kokinama na bato bateyaka bosáto.

 

Misala ya bateyi ya bosáto oyo ezali koluka  komema liboso maloba ya Biblia lokola bokelami ezali kokolisama ná bosáto ezali kofuluka to kokende liboso. Bandakisa kitoko ezali oyo ya Karen Armstrong na mokanda eyebana na kombo ya A History of God, Heinemann, London, 1993 pe na M.C.LaCugna eyebani na kombo ya God for Us: The Trinity and Christian Life, Harper,San Francisco, 1993. LaCugna azali kondima (Enc of Religion, l’Ant. Trinity) 'tč atako Boyokani ya Kala ná Boyokani ya Sika ezali té na makňmi elimboli bosáto. Mikanda ya komonana oyo ekňmami po na tina wana ezali oyo ya W.F.Albright eyebani na kombo ya Yahweh and The Gods of Canaan, London, 1968. G.R.Driver azali kokolisa likanisi ya Mythe na kati ya mokanda eyebani na kombo ya Canaanite Myths and Legends, Edingburg, 1956. R.L. Fox azali kokende moa mosika na likambo yango na mokanda na ye eyebani na kombo ya The Unauthorized Version : Truth and Fiction in the Bible, London, 1991. Mabongisi ezaláká na tina  ya kobongola bobaloli ya makomi ya Biblia na tina ya kobóngola maloba pe koboya ebelé to bofuluki oyo ezali kati ya liloba élohim. Mokanda ya Jozué 22:22 ezali moko kati ya ba-ndakisa.  Bible na Lingala ya Lelo Oyo ezali kolobela yango

 

Yawe azali Nzambe ya nguya nyonso, ya solo, ye azali Nzambe ya nguya nyonso.

 

Na mokanda na ye eyebana na kombo ya The Early History of God (Harper, San Francisco, 1990 na lokasa ya 8) Mark S. Smith azali kokňma na monoko ya ba-Ebré lokola ‘el’élohim Yhwh  ‘el’élohim Yhwh to Nzambe ya banzambe azali Yawe Nzambe ya banzambe azali Yawe. Bongo, El ya liloba Élohim ezali na tina ya mokonzi [mfumu] ya baike. Smith azali kokóba na kolobaka 'tč makňmi ezali kolakisa bokokani ya liloba el na monokoya ba-Ebré na bosaleli na yango na ndenge ya kolobelaka nzambe. Smith azali kolimbola 'tč bosaleli ya maloba ya monoko ya Ebré na nzela na yango bato ya Kanán  basengisamaki kosambela Yawe ekoki kozala bandá tango ya kala na esika ya mibú ya yambo ya bosaleli mabende ndenge elobelamaka na Corpus Ugaritique (Intr p.xxii). Alobi 'tč na suka ya bokonzi Monolatrous Yahwish ezalaki mobeko na ekolo Israel, ezalaki kopesa nzela na bokoli na ndenge ya malembe-malembe ya bokumisi Nzambe bobelé moko (ibid). Smith azali kondima motuya ya oyo ezali kosalama na bosanzoli (relijion) ya Israel. Azali kolendisa 'tč moko kati ya misala oyo ezali komonana lokola  sangisa-sangisa ezali kouta na lisanga ya kala ya bosanzoli (relijion) ya Israel (Ibid,p. XXXI) pe tango mosusu ezali kouta na monoko ya bato ya Kanán oyo ezali mingi-mingi monoko bobelé moko ná oyo ya ba-Ebré. Smith azali komeka kofandisa to kolakisa masengisi ya Biblia ná kotalaka na bokebi nyonso na ndenge ya bolai. Mokanda oyo ezali pe kolakisa lolenge ya Biblia na tina 'tč étalama bolai na yango na bokebi nyonso. Kasi elongó ná ebele ya bosukisi na yango epesama na Smith. Likambo yango elobami na mozindo nyonso kati ya mokanda eyebani na kombo ya Mysticism. Esengeli té lolenge yango ékňmama kolandana na makanisi ya ba-sosiologe. Esengeli nde likambo yango elobelama ná kotiyaka elikia 'tč makňmi ya Biblia ezali kopesa tina na oyo elobeli yango. Mabanzo ya baoyo bateyaka bosáto ezali kobunana na likambo yango. Mikanda oyo ekňmamá na maboko, emonanaki na Mai Ekufá[1], oyo eyebana na kombo ya Ugarit ná Nag Hammadi, epesa pole monene oyo emonanáká solo pe esosolama kozala tina ya makňmi ya Biblia na tango ya Kristo pe baoyo bakomami na tina.

 

Oyo ezali ya motuya ezali 'tč moto moko té ya mayele asilá koboya 'tč na tango ya Kristo, Biblia emonáná lokola moko kati ya likita ya ba-Élohim to Élim pe 'tč  liloba yango ezalaki kosala mosika mingi na likanisi ya  babale  to ya bosáto. Mokanda ya motuya mingi likolo ya likambo wana eyebani na kombo ya Psalms: Their Origin and Meaning oyo ekňmama na Leopold Sabourin S.J. Alba House, NY, Ekňmamá na lolenge ya sika (na mobú 1974). Na mokanda oyo Sabourin azali kotalisa likanisi ya likita ya ba-Élohim. Na lokasa ya 398 ná oyo elandi, Sabourin azali kotanga ndenge ya bosali ya [liloba] Éloah, kasi azali kokima kosala tina na yango. Kobanda na lokasa ya 72 tii na 74, Sabourin azali kolobela [mokanda ya] Banzembo 86:8-10; 96:4; 135:5. Ba-Bene Élohim bazali koyebana lokola bana ya Nzambe ndenge moko ezali ba–Bene Elyon ( bana ya Nzambe ya likolo). Na lokasa ya 102 tii 104, azali kolobela 'tč basantu to baye  batiamá pembeni (qedosim) ya mokanda ya Banzembo 89:6-8. Oyo bazali basali ya Nzambe ya likolo pe liloba ezali pe kosalema po na bato bazali na lobňkó. Bato oyo likolo ya mokili [oyo] bazali moko kati ya ba-Bene Elion to ba-Bene HaÉlohim. Ba-bene HaÉlohim bazali bana ya (ba)nzambe. Tótala lisusu maloba ya Coppens (ETL,1963, pp 485-500) kuna tomoni 'tč kombo qedosim ezali kolobela na mikanda ya bamasorete, likita ya likolo ya mokili ya Yehovah oyo ezali na ba-élohim (pp. 102,103), Sabourin azali koloba 'tč :

 

Likanisi ya likita ya likolo ezali té lolenge bobele ya koloba pamba, kasi ezali ndenge ya ndakisa ya bomoi ya bondimi ya ba-Israelite (p. 75)

 

Ndakisa ya bosaleli ya maloba yango po na Nzambe ezali na ndenge moko ya bolai. Tembe té, tina na yango esosolami atako ézala na monoko ya Ba-Ebré, na Arameyen to na oyo ya Bakaldeyen. Ndenge na yango ezali na bolai oyo ezali kokende ndenge moko ná bato pe mingi-mingi na  masolo oyo Kristo afandisaka na ngomba Sinai. Ba-élohim oyo bakňmamí na mokanda ya Kobima 21:6 esika wapi liloba yango elimbolami [na tina ya liloba] bokonzi na kati ya Biblia (KJV) (pe Nzambe na Biblia na Lilangala ya Lelo Oyo[BLL]).

 

Liloba yango ezali komonanan na ndenge ya boike lokola ezali komonana pe na mokanda ya Kobima 22:8,9 na esika ya bolimboli ya basambisi, liloba ezali kosalama na kolobaka élohim (nzambe). Ezali ata bongo na maloba mibale oyo ekokani mingi pe ya ndenge moko oyo ezali na tina ya basambisi na monoko ya ba-Ebré. Makambo yango ezali SHD 6414 paliyl (Kobima 21:22, Kozongela Mibeko 32:31) ná SHD 8199 shaphat (Kotanga 25:5; Kozongela Mibeko 1:16 ná oyo elandi). Maloba wana esalamaki na tango oyo liloba Élohim ezalaki kolobelama. Na bongo, bokeseni esalamaki na tina ya kopesa likanisi libanda ya oyo ya mosambisi. Likanisi ya kolobaka 'tč liloba ezalaka po na komema, ezalaki oyo ya bokonzi ya Nzambe oyo ekobaki tii na lingomba ya Israel. Likita ya bakambi ya Israel oyo ezalaki eteni moko ya ba-Élohim. Bopalanganisi oyo ezalaki likanisi to bomekoli ya oyo esalamaka likolo nde eloko yango ekňmamá na mokanda ya ba-Ebré 8:5. Ndakisa eyokanaki na lolenge ya malamu bisika nyonso kati ya Boyokani ya Kala pe esalamaki bobele na tina moko na mokanda ya Boyokani ya Sika. Ezalaki mokano to posa oyo Nzambe andimaki  to alobaki 'tč, na nzela ya boyokani wana nde akotia mibeko na ye na mitú na bango, akokňma yango na mitema na bato, pe moto moko té akozala na tina ya koloba na moninga na ye to na ndeko na ye 'tč : “yebaka Nkolo!” (Ba-Ebré 8:10,11).

 

Boyokani ya Kala ezali kotalisa bozali ya bokitani ya ba-Élohim pe  ezali kolakisa bonene na yango. Ezali (Boyokani ya Kala) kolobela pe lokola anjelu ya YHVH (liloba YHVH tanga yango Yawé) ndenge  euti na bolimboli ya kala ya liloba Yaho kouta makňmi ya Éléphantine, tala pe na mokanda ya Pritchard eyebana na kombo ya The Ancient Near East: An Anthology of Texts and Pictures, Princeton, 1958, pp. 278-282) ná bokokani na yango ná mibeko oyo ezali motuya na likambo etali esika ya bokonzi ya Kristo. Boyokani ya solo ya anjelu ya YHVH ebanda koyebana na mokanda ya Ebandeli 16:7 (Bokoki kotala pe liyebisi oyo ekomami na se ya lokasa ya Biblia ya mokanda ya Angelé NIV). Azali lisusu koyebana na ebele ya bakňmi n’eti anjelu ya bozali (Ezaya 63:9). Ezalaki na tango mosusu oyo bikelamu songolo emonanaki mbala ebele pe balobelaki yango lokola YHVH. Bisika ya mbongwana ya YHVH na kozalaka Adonai (na nzela ya ba-serafin) pe ezali na bisika 134 oyo etangami na nsongé 32 ya mokanda eyebana na kombo ya Companion Bible (tala pe lokola nsongé 31 na tina ya makambo 15 ya koleka ndelo pe nsongé 33 na tina ya bosemboli pe mokanda eyebana na kombo ya Introduction to the Hebrew Bible ekňmamá na Ginsburg pp. 318-334 na tina ya moa bolai ya makambo.

 

Anjelu abimelaki Abraham ná libota na ye. Agar amonaki anjelu (Ebandeli 16:7) oyo akňmamaki na kombo ya Nzambe oyo Amonaka [v13]. Azalaki El. Ekelamu oyo ekňmama ndenge ekoki kobongolama na kolobaka lokola Anjelu ya Nzambe pe Nzambe [YHVH] oyo azali kolobela ye – na bongo kolakisáká bofuluki to boike. Anjelu yango azalaki Yahovah ye nde amimonisaki na Abraham ndenge ekňmami na mokanda ya Ebandeli 17; 18:3 (ya liboso kati ya mbongwana 134 ya ba-Serafin, tala pe mokanda eyebana na kombo ya Massorah, ss 107-115 pe Ginsburg, ibid). Bokitani oyo esimbi liloba yango ezali komonana na mikanda yaEbandeli 18:3,27,30,32; 19:18; 20:4 Kobima 4:10,13; 5:22; 15:17;34:9; Kotanga 14:17. Liloba Élohim elobelamaki na ndenge moko, na bongo, liste ezali na bosenga ya kozala moa molai. Bikelamu misato oyo emimonisaki na Abraham ebengamaki YHVH na ndenge ya kokenisa bango atamoke té pe ndenge moko ná ba-anjelu mibale oyo bakňmami na mokanda ya Ebandeli 19, oyo bakendaki kobebisa Sodome, bango nyonso mibale balobelamaki lokola YHVH atako kokesenisa bango té oyo nde ekoki komonanan lokola tina ya mbongwana ya ba-serafin. bobebisi ya Sodome esalamaki ná Élohim (Ebandeli 19:29). Na bongo, kombo ya Yehovah to YHVH ezali kosalama na tina to lolenge ya bokitani ya YHVH [Nzambe] ya Mampinga; Nzambe ya Likolo to Eloah na esika ya Élohim ya Israel oyo azali Nzambe mokitani pe lisusu po na ba-anjelu mibale oyo bazali pe lokola bakitani ya Élohim wana. Liloba yango ezali bongo liloba ya bokonzi oyo epesama na Eloah. Élohim oyo azalaki anjelu ya YHVH amimonisá pe epai ya Abimelek ndenge  ekňmamá na mokanda ya Ebandeli 20:4 ná oyo elendi. Na mokanda ya Ebandeli 21:17-30 élohim ezali kokňmama lokola anjelu ya élohim.

 

Abraham ye moko akňmamá lokola élohim na mokanda ya Ebandeli 23:6. Maloba yango ezali kolimbolama na Biblia ya angele KJV lokola Mokonzi ya Nguya, kasi maloba ezali nde SDH 5387 nâsîy ekelamu oyo ezali kokumbamelama lokola nkúmú to liloba scheik pe SDH 430 élohim pe likolo ya wana nkúmú to mokonzi élohim

 

Ebandeli 23:6 Mbuta-mutu, tosengi yo óyoka biso. Nzambe akómisi yo moto monene na kati na biso. pona simetiere moko oyo eleki kitoko na kati ya basimetiere na biso, pe kunda mwasi na yo. Moto moko té na kati na biso akoboya kopesa yo simetiere na ye po ókunda mwasi na yo. (BLL)

 

Maloba oyo ezali kolobela  mwana mokonzi ya Nzambe, ezali bongo liloba mokonzi élohim. Ezali moa malamu té epai ya baye bateyaka bosáto ná bayuda ya sika; wana nde tina bango nyonso mibale [baye bateyaka bosáto ná bayuda] balimboli yango lokola mokonzi na nguya. Na boye nde tina Biblia ezali kobenga Abraham ná Moize bango mibale 'tč  ba-élohim.

 

Anjelu  ya YHVH abengama Élohim, Yahovah pe Anjelu ya Yahovah na tango ya mbeka ya Izaak na kati ya mokanda ya Ebandeli 22:11,12 (tala pe mokanda eyebana na kombo ya The Interlinear Bible). Ekelamu oyo ya kokitana ezalaki té na boyebi nyonso. Amonanaki ndenge ekňmami na mokanda ya Ebandeli 24:7,30-44. Kasi azalaki té Éloah.

 

Anjelu ya YHVH amilakisaki epai ya Jakob na kombo ya El BetheEl to Nzambe (El) ya ndako ya Nzambe na bongo motumbi mbeka monene ya ndako ya Nzambe (Ebandeli 28:21,22). Oyo YHVH, élohim ya ba patriarches pe El ya ndako ya Nzambe, moa sima amilakisá na kombo ya anjelu ya HaÉlohim to ya (ba)Nzambe (Ebandeli 31:11-13). Élohim oyo azali kopesa mibeko na Jakob (Ebandeli 35:1-13). Mokanda ya Ebandeli 35:11 ná oyo elandi, ezali kolobela nde Abi El to Nzambe azali Tata na ngai. Maloba Élohim Abi El Shaddai ezali pe na tina ya  Nzambe oyo azali kokumisa Nzambe ya Nguya Nyonso (tala pe mokanda God Revealed). Anjelu   wana azalaki Peniel to Elongi ya Nzambe (Ebandeli 32:24-30) Ozé azali kobenga anjelu wana na kombo ya élohim (Ozé 12:2-9). Anjelu  wana moko kati ya ba-Élohim azalaki Élohim (to kapiteni ya mampinga  Elohi ha Tseba’avch) oyo abengami na ndenge ya mabe, Nzambe ya Mampinga (na kolongolaka eteni ya liloba “mo”).

 

Azali moko ya ‘ach élohim to ndeko élohim, na kolakisaka bokangani ya ndenge ya libota oyo ezali ya moa ebele ya ba-Élohim. Amos 9:5 azali pe na tina oyo ekokani; oyo ezali koulana ná Jozué 5:15. Anjelu wana azalaki Mokambi ya Mampinga to Kapiteni ya Mampinga ya Nzambe . Yahovah ezali nde ya libela ezali komonana lokola liloba mosusu oyo ezali kolobela anjelu. Likanisi ya kashé to ya elembo ekoki kozala na tina elobami na mokanda ya Kobima 3:15 (Kombo na ngai ezali ya libela). Jakob amoná élohim na ndenge ya anjelu ya bosikoli (Ebandeli 48:15,16).

 

Anjelu wana ya YHVH alobelaki Moize na ngomba ya (ba)Nzambe (HaÉlohim) pe amilakisaki lokola Élohim ya Abraham, ya Izaak pe ya Jakob (Kobima 3:1-6,10-12). Azali ya ndenge na ye pe azali momemi sango [ntoma] ya Éloah, Nzambe ya mampinga to Nzambe ya Likolo. Ekelamu wana ezalaki  anjelu kati ya mapata oyo ekňmamí na mokanda ya Kobima (13:21; 14:19) (Bótala pe bobengeli na yango ya moko esika ya mosusu) pe  ezalaki pe ndenge moko YHVH moko wana nde atindikaki ebale (Kobima 14:21); oyo YHVH azalaki na likonzi ya móto pe ya mapata (Kobima 14:24). Bongo azali na bakombo ezali kosalama moko na esika ya mosusu. Ezali ye nde apesá mibeko na Moize pe ye motot atiya ba-mpaka [bambuta-mutu] ya Israel tuku sambo (Kobima 24:9-18). Mokanda ya Kozongela Mibeko 5:30-33 ezali kolobela ekelamu wana lokola YHVH pe ezali momemi sango [to ntoma] ya YHVH ya mampinga oyo moto moko té asila komona pe moto moko té ayoka mongongo na ye ndenge elobá Kristo (Yoane 5:37;6:46). Anjelu wana amonanaki lokola bozali ya Nzambe pe kouta wana azali kobengama Anjelu ya Mozali. Azali Nzambe mokitani oyo abengami Élohim ya Israel po na Nzambe na ye likolo ya baninga na ye (Banzembo 45:6,7; tala pe lokola mikanda ya Ba-Ebré 1:5-13; Ba-Romen 15:6; Ba-Efezien 1 tii 3). YHVH atindá anjelu wana na tina ya kolongola Israel na mboka Ejipte (Kotanga 20:16) pe po na kobengana bakolo ya [mboka] Kanan (Kobima 33:2,3). Anjelu wana azalaki YHVH oyo asololaki na Moize ndenge moto asololaka na moninga na ye (Kobima 33:11) pe Moize amonaki té bokeseni na bango ata moko té (Kobima 33:12-17). Na boye, bozali ya Nzambe emonanáká kati ya anjelu oyo azalaki elongi to bozali na ye, oyo na monoko ya latin ezali kolimbolama bobele lokola elongi to ndongolomíso oyo euti liloba moto oyo ezali té kolobela malamu pe kosukisama bobele kati ya bosáto.

 

Anjelu wana ya YHVH afandá elongó na Israel na tango ya bakonzi pe akomami bobele lokola YHVH (tala mokanda ya Bakonzi 6:11 pe oyo elandi). Anjelu akňmamí na kombo ya Adonai (v13) pe YHVH (v15) (ebalusami na baSerafin) pe Anjelu ya Élohim (v.20). Anjelu wana pe akňmami lokola YHVH Shalowm to oyo Azali Komema Kimia na esika wana nde euti kombo Mokonzi ya Kimia, kombo epesameli Mesia. Jedeon abondelaki pe abonzelaki Nzambe, kasi élohim té (Bilombe 6:36), atako ndenge élohim wana apesameli nzela na Molimo ya Nkolo ekota kati ya Jedeon (Bilombe 6:34).

 

Anjelu abimelaki baboti ya Samson pe akňmami (na mokanda ya Bilombe 13:19,20) lokola élohim. Anjelu alobaki 'tč kombo na ye ezali pel’iy (Bilombe 2:18) oyo ezali pene ya bikamwisi ezali 'tč yango ezali moko ya bakombo ya Mesia (ekňmami na Ezaya 9:6). Anjelu amonanaki na tango ya bakonzi (2 Samuel 24:16; 1 Basango Eleká 21:12-30). Anjelu wana azali mobembisi kati ya likolo na se ndenge ezali komonana na mokanda ya 1 Basango Eleká 21:16. Anjelu ya YHVH azalaki nde YHVH oyo alobelaki na nzela ya profete Gad (v18). Na makňmi ya mokanda ya Samuel ezali komonana 'tč ezali na ba-YHVH mibale bozali tina na yango, elingi koloba anjelu ya YHVH pe YHVH epai na ye mbeka ezali kopesama. YHVH azali bongo kopesa motindo na anjelu (1 Basango Eleká 21:27). David atindamaki ná bobangi ya anjelu ya YHVH wana nde tina amemaki tempelo to ndako ya Nzambe esika mosusu (1 Basango Eleká 22:3).

 

Anjelu ya YHVH abimelaki Elie pe abengamaki YHVH (1Bakonzi 19:5-12). Alobaki na kokweyisa mbeba mokonzi ndenge ekomami na mokanda ya 2 Bakonzi 1:3. Alobaki na kombo ya YHVH na mokanda ya 2 Bakonzi 1:15 oyo azali kobengama lokola YHVH ya mampinga na mikanda ya 2 Bakonzi 19:31,32; 2 Basango Eleká 32:31; ná Ezaya 37:36 oyo ezali kolobela anjelu lokola Élohi ya Israel. Anjelu oyo ya YHVH, Nzambe molobeli ya Israel azali nde mobateli ya Israel (Banzembo 34:7).

 

Ndenge ya limemia ya kolobela Yahovah na bokonzi na ye, Yahovah ya mampinga ezali komonana na mokanda ya Ezekiel (tala pe lokola SDH 3068, 3069). Yahovah abengá Yahovah ya mampinga Yahovah (ndakisa, na mokanda ya Ezekiel 16:36; 31:10,15; 36:5; 38:10,14; 39:8 ná mosusu) dabar Yahovah to liloba ya Yahovah ezali ndenge oyo esalami na mokanda ya Ezekiel. Soki totangi na mokanda ya Ezekiel 31:1 ná oyo elandi ezali kolobela elanga ya (ba)Nzambe (HaÉlohim). Adonai Yahovih ezali kolobelama na tina ya lisakoli na mokanda ya Ezekiel 29:8, kolobeláká bongo bokeseni kati ya maloba ya Nzambe na bosaleli ya Adonai Yahovih. Liloba na monoko ya ba-Ebré ezali bongo kokokana na Memra oyo elimbolamaki logos kati ya Boyokani ya Sika na monoko ya grek.

 

Anjelu to liloba ya Nzambe lokola Memra ezali koyokana kozala Mesia. Mokanda ya Zakarie 3:1-9 ezali kolakisa anjelu lokola mosambisi/zuzi pe azali komonana lokola YHVH pe anjelu ya YHVH. Satan  azali mofundi. Anjelu azali na makoki ya kosambisa, azali pe lisusu mosambisi ya bosembo ya boyokani mibale pe Élohim oyo akňmami na mokanda ya Banzembo 82:1 oyo atelemi kati ya milimo ya likolo na kosambisa banzambe. Botaleli yango ezali kokende moa mosika na tina ya kobakisáká lindalala (Le Rameau), mosali ya YHVH. Mokanda ya Banzembo 110:4 ezali kokokanisa botumbi-mbeka ya Aron ná oyo ya Melkisedek na nzela ya ekelamu oyo. Mikanda ekňmamá na maboko oyo emňnana na Ebale Ekufá* ezali kolakisa 'tč boyuda ezalaki kokoba tii na boyei mibale ya Mesia (tala mokanda ya G. Vermes eyebana na kombo ya Les Manuscrit de la Mer Morte ekňmamá na monoko ya angelé pe mingi-mingi mokanda eyebana na kombo ya Anthologie Messianique na bolimboli ya biteni zomi na misato ya Caverne XI). Bokitani ya Mesia ezalaki oyo ya Natan ná ya Levi (tala mokanda ya Zakarya 12:10 na kobanda wana mokanda ya Luka 3). Mokanda oyo Anthologie Messianique ezali kobenda bokebi likolo ya bilaka ya Lévi oyo ekňmami na mokanda ya Kozongela Mibeko 33:8-11 pe 5:28,29. Makňmi ezali kolobela profete ya Kozongela Mibeko 18:18,19 lokola moko kati ya makomi elobeli Mesia ndenge moko ná oyo ya Kotanga 24:15-17. Kimesia ya Aron ná Mesia ya Israel azalaki bobele moto moko kolandana na [mokanda eyebana na kombo ya ] Rčgne de Damascus (VII) pe na  biteni ya Caverne IV oyo ezalaki té kopublié (Vermes p.49). Bolimboli ya Qumran ezali kolobela Melkisedek lokola Élohim to El. Wana ezali kouta na tina ya bosambisi ya suka oyo ekopesamela banganga-Nzambe ya Mesia ná batumbi-mbeka. Mokanda ya Ezaya 52:7 ezali kosalela liloba Élohim na tina  ya boyei ya Mesia na ngomba Sion (tala mokanda ya ba-Ebré 12:22,23). Azali komonana lokola mokonzi ya ba-ajelu pe 'tč  azali mokonzi ya Bana ya Likolo to banzambe ya bosembo. Ezali na tina wana nde mangomba moko ya bayuda ezali kokokanisa Mesia ná Mishel (oyo akomami na mokanda ya Daniel 12:1). Ezalaki malongi eteyamá kala na lingomba ya ba-Adventiste tii mbula 1931.

 

Mesia azali pe lokola kobanzama kozala  Malkisedek. Makanisi oyo mibale ezali ya mabe. kombo ya Melkisedek ezali na tina ya Mokonzi na ngai azali ya bosembo to [na maloba mosusu] mokonzi na ngai azali bolamu (bosembo ná bolamu ezali kokokana na tina, tala pe makomi ya Ebale Ekufá* oyo ekňmami na monoko ya Angelé na Vermes. Soki Melkisedek azalaki Mesia, wana ezali na likama makasi na oyo etali bobongoli ya ye [na ndenge ya moto] ná libonza. Makanisi ya baKristu 'tč Melkisedek azali Mesia ezali kouta na bososoli mabe ya mokanda ya ba-Ebré 7:3. Maloba “moko té ayebi Tata na ye to mama to bakoko na ye” (apator bongo na bongo) ezali kolobela bosenga ya kozala na bokonzi ya Aron oyo ekňmamá (Nehemya 7:64) na tina ya kozala moko kati ya botumbi mbeka ya Ba-Levite. Maloba ebandeli ya mikolo pe suka ya bomoi ezali kolobela bosenga ya kobanda mosala na mibú tuku misato pe kotika yango na mibu tuku mitano (Kotanga 4:47). Mokonzi pe nganga–Nzambe azalaki kokitana mokolo ya liwa ya oyo ye alandi. Melkisedek azali té na bosenga ya ndenge wana. Mokanda ya Ba-Ebré [7:4] ezali koloba 'tč azalaki moto. [na Ba-Ebré 7:1elobami ‘tč] akokani ná Mwana ya Nzambe; atako bongo, azalaki té Mwana ya Nzambe oyo azalaki nganga-Nzambe mosusu (Ba-Ebré 7:11). Na bongo, baponami nyonso bakoki kozua esika ya botumbi mbeka ya libela, na kosalamaka lokola Mwana ya Nzambe na ndenge ya kotalaka té bokoko to mibú na bango. Na oyo etali bokitoli ya Melkisedek tokoki bobele kobanza (tala mokanda eyebana na kombo ya Melkisedek [128]. Ndeko Essčne alimbolaki mabe makňmi likolo ya Mesia ndenge moko esalá moko kati ya bafondamentalistes ya mikolo ya lelo. Ezali komonana lokola mokanda ya Ba-Ebré ekňmamá na tina ya kosembola libunga wana, kasi yango pe elimbolamaki na ndenge ya mabe. Midrash azali kondima to koloba 'tč azalaki Shem (Rashi) oyo azalaki mokonzi (melek) ya esika moko ya bosembo (tsedek) (Abraham ndenge moko na Ezra ná Nachmanides). Esika yango ekoki kozala esika wapi ndako ya Nzambe esengelaki étongama na tina na bozali ya Nzambe; 'tč Midrash azali kolobela 'tč ekoki kozala Yeruzalem, kolandana na makňmi  elobi 'tč ezalaki mboka ya bosembo (Ezaya 1:21) (ndenge moko na Ezra ná Nachmanides, tala pe lokola Soncino, botaleli ya Ebandeli 14:18).

 

Kasi oyo ezali ya motuya koleka ezali 'tč likanisi ya likita ya ba-Élohim ezalaki ya bokoli nyonso pe ekoki té kowanganama 'tč likanisi yango ezalaki tina oyo esosolami malamu na makňmi ya Boyokani ya Kala oyo ezali kotalela ba-élohim [banzambe]. Bokitani ya ba-Élohim ezali komonana na ngambo moko, kasi esosolami mabe soki tozali kotalela Mishel ná Melkisedek.

 

YHVH Saboath to YHVH ya Mampinga ezali kombo ya Nzambe (Ezaya 51:15; 54:5; Jeremya 10:16; 32:35 na oyo elandi; Amos 4:13; 5:27), oyo azali [kobengama] Élohim. Nzambe wana azali na Mwana, tango mosusu botangi ya mokanda ya 1 Basango Eleká 22:11 esika ya hayah SDH 1691) lokola Mwana ya Yehi. Yahovah. Tembe té, Éloah azali na mwana soki tozali kotala ndenge mokanda ya Batoli 30:4,5 ezali koloba. Na bongo, Mwana ya Éloah azali lokola Élohim ya Israel, kasi akoki té kosambelama to kopesamela mbeka.

 

Élohim oyo, mopakolami na Nzambe na ye, azali na kiti moko ya bokonzi ya ba-élohim (Banzembo 45:6,7) atelemi na kati ya milimo ya likolo azali kosambisa ba-nzambe (élohim] (Banzembo 82:1). Uta wana tozali kotanga:

 

Banzembo 82:8 Nzambe ámilakisa, kata makambo ya mokili; pamba té biloko nyonso ezali ya yo (BLL)

 

Na Boyokani ya Kala , suka ya mosala oyo ya anjelu  ya YHVH na ndenge  ya Élohim ezali kokóba tii na ndako ya David. Na bongo, kolandana na Boyokani ya Kala ezali solo 'tč suka ya baponami lokola ndako ya David na ndenge ya bokonzi ya Israel ezali nde kokóma Élohim lokola anjelu ya YHVH na bokonzi to batambwisi.

 

Zakarya 12:8 Na tango wana, Yawe akobatela bato ya Yeruzalem. Baoyo bazangá makasi bakokóma bilombe lokola David, pe libota ya mokonzi ekozala na miso na bango lokola Nzambe, lokola anjelu ya Yawe liboso na bango(BLL).

 

Maloba “liboso na bango” ezali kolimbolama bisika mosusu “mokambi na bango”; anjelu ya YHVH azalaki élohim liboso po na ndako ya Israel. Ekelamu wana ekoki kozala bobele Mesia.

 

Boyokani ya Kala ezali komona bongo bokende liboso ya bozali ya Israel. Ndako ya mokonzi ezali kopesamela esika ya élohim na koyangelaka Yerusalem kati ya bikolo. Tozali komona 'tč liloba yango ezali té komonana na miso pe 'tč ezali té kokňmama na Boyokani ya Sika.

 

Na kati ya Boyokani ya Sika (na mokanda ya Misala 7:38) tozali komona 'tč ezalaki anjelu oyo abimelaki Moize na ngomba sinai pe alobelaki ye na tina ya kopesa ye mibeko (Misala 7:53) pe azali kolobela Kristo lokola anjelu wana ya Boyokani ya Kala. Lisusu, Boyokani ya Sika (na mokanda ya Ba-Ebré 1:8,9 oyo ezali kolobela Banzembo 45:6,7) ezali kolakisa bokitani ná botosi ya Kristo.

 

Liloba to kombo na ndenge ya bomoko ezali kobelema po na Nzambe ya Likolo ndenge ezali komonana kozala liloba Éloah na bomoko. Ezali kolobelama na tina ya Nzambe Tata pe ezali ata moke té kolobelama na tina ya Kristo. Liloba oyo ezali kosalama na tina ya kolobelaka boike ya mampinga oyo ezali kosala na se ya boyangeli ya Nzambe ezali liloba Élohim.

 

Ba-Élohim bazali kosala na ndenge ya likita kati ya limpinga pe na bato. Esika oyo elobelami na bato bateyaka bosáto 'tč ezali likita ya basambisi ya Yerusalem, wana ezali likanisi ebendama na bolimboli ya mokanda ya Kobima. Ezali bososoli efandaki na sekulo ya yambo 'tč esika to kombo ya Élohim na ndenge mosusu Theoi ezalaki kolobela bato pe ndenge  moko na Philo oyo Josephus azalaki kososola 'tč ezalaki kolobelama po na Moize. Boyebisi makanisi ya baKristo ezalaki oyo elobelamaki na Irénée. Likambo yango esosolami malamu na bato ya mayele ya mikolo ya lelo. Ndakisa, Gregg ná Groh bazali kolobela Iréné oyo alobaki:

 

Ezali na moto moko té oyo abengama Nzambe na kati ya makomi bobele Tata ya banso pe Mwana ná baoyo basilá kokomisama bana na ye penza (Early Arianism – A View of Salvation, Fortress Press, Philadelphia, 1981, p. 68).

Irénée asalelaki nde liloba theoi uta monoko ya grek oyo ezalaki na tina na liloba élohim na monoko ya Ba-Ebré. Likanisi ya lelo ezali 'tč, kolandana na oyo euti kolobelama, mampinga ya ba-anjelu ezali té na kati ya liloba oyo.

Eloko ya koyeba ezali ‘tč, bazali komonana lokola bazali na se ya bato (na bososoli mabe ya mokanda ya 1 Ba-Korintien 6:3 oyo ezali kolobela na mobimba nyonso likolo ya mampinga oyo ekitisámá to ebwakama lokola oyo ezangi kosalama bana, na tina ‘tč ezali té na liloba. Mampinga ekitisama emónáná na ba-téolojien ya yambo lokola bakokaki kolobela to koyambola. Likanisi wana ezali kokolisama na mokanda eyebana na kombo (God Revealed).

 

Boluki ya mikolo ya lelo ezali kolakisa ‘tč lingomba ya bayuda endima banzambe mibale na kolobaka ‘tč ezali na Nzambe ya likolo ná Nzambe oyo alandi sima na ye, pe mateya oyo ekobá tii na Moyen Age (tala mokanda ekňmá Peter Hayman na kombo ya Monotheism.                    A Misused World  In Jewish Studies ? JJS 42(1991), 1-15; pe ya Margaret Barker The Great Angel: A study of Israel Second God SPOCK, London, 1992 pe lisusu mokanda ya  Hurtado eyebani na kombo ya  One God Lord: Early Christian Devotion and Ancient Jewish Monotheism, Forteress/SCM; ná artikle na ye kati ya mokanda eyebana na kombo ya Dictionary of Jesus and the Gospel (Eds Green McKnight and Marshall, Inter – Varsity Press, 1992); ná buku oyo  ekňmamá na kombo ya What do we Mean by “First Century Monotheism ? (Jolona ya Boluki ya Université de Manitoba). Theological Wordbook of the Old Testament (Lexique Theologique de l’Ancien Testament) (93c); ezali koboya likanisi ‘tč ebandeli ya Élah oyo ezali kombo ya Nzambe na monoko ya Arameyen ndenge ya Biblia ‘tč eutaki na banzambe mibale; ElAh oyo ezali bokuse ya Ahyeh to “nakozaláká” ndenge elobelami na Feigin (JNES 3:259). Azali kotiya tembe muke ‘tč esika ya Éloah ezali Nzambe ya likolo pe ‘tč bobale ya banzambe ya ba-Israel ezali kopesa kaka likanisi ya ndenge moko ya bokolo [ya moko] na bokitani ya mosusu.

 

Tango Nzambe na Likolo akomami, ‘tč azali kokesana na YHVH ya se na kolakisaka yango na libatisi YHVH ya Mampinga to Élyon, kolobelaka oyo ya likolo koleka. Ndenge ya bokoli ya liloba Nzambe ezali kosalama na Smith (loc.cit). Azali koloba na tembe té 'tč Nzambe ya solo ya Israel azalaki El. Na tina 'tč  El azali té kombo ya Yahwestique. Kouta wana, El azalaki Nzambe mokonzi na lingomba ebengama Israel. Smith azali kokitana to kofandisa makanisi na ye na mokanda ya Ebandeli 49:24,25 oyo ezali kolakisa bakombo ya El libanda ya kombo YHVH na versé 18. Lisusu,  mokanda ya  Kozongela Mibeko 32:8,9 ezali kotiya YHVH na esika ya bana ya El oyo babengami Élyon.

Tango oyo ya likolo koleka (élyon) apesá na bikolo lisangó na bango tango [ye] akabola bato; [ye] atiyá bandelo ya bato kolandana na motuya ya bozali ya bonzambe. Kasi eteni  ya Yahweh ezali [nde] bato na ye Jakob lisangó ye moko amipesá (Smith, p.7)

 

La Soncino azali kolimbola makňmi ya ba Masorete (MT) lokola “kolandana na motuya to ebele ya bana  ya Israel”. Na boye, bokangani esuki na mabota zomi na mibale na bamboka ya Kanán, Kasi bobele na nzela ya Rabbin Rashbam.

 

Makňmi ya ba Masorete ezali kotangama bene yisrael esika wapi Septuagint (LXX) ezali kotangama aggelon theou na Qumran ezali kotangama bny ‘ilhym [to bene eliym] tala Smith, n.37 tala pe lokola  Meyer ná Skehan BASOR 136 (1954): 12-15 (tala mokanda ya liboso ya Clément pe bosaleli ya aggelon theou na makomi ya Ben Sira 17:17 oyo ezali kotalisa botongoli ya sima ya mokanda ya Kozongela Mibeko 32:8 oyo ezali kotiya mokambi na bonzambe na ekolo moko-moko. Makomi ya kala koleka ezali kondima makambo yango pe ya ba Masorete emonani lokola ebongolaki na tango moko boye eyaka sima. Biblia ya Angelé RSV endima liloba yango pe elimbola makňmi yango lokola Mwana ya Nzambe.

 

Kopesamela bikolo na se ya Bana ya Nzambe to ba-Élohimliyn ezali kolakisa polele bozali ya ebele. Na esika 'tč tóndima likanisi oyo ezali kokende na kokola, azali kondima nde likanisi oyo ezali kobombama na bayuda na ndenge ya bafarizé. Bomibombi na ndenge wana endimamaki na tembe té epai ya bato oyo bateyaka bosáto.

Smith ye azali koloba ‘tč:

 

Ndenge moko ezali na elembetele té ya bozali ya El lokola Nzambe ya Israel oyo asalelamaki bokeseni tango ya bilombe na kozalaka na Asherah oyo ayebani malamu té 'tč azali Nzambe  ya Israel ya mwasi oyo babunanaki na tango wana. Makanisi ... oyo efandi na mokanda ya Bilombe 6 esika wapi ekňmami elongó ná Baal.

 

Bososoli ya bozali ya bonzambe [élim] ya ba rejion songolo endimami té na bato ya mayele [to batango ya Biblia]. Mateya ya kokotisaka bongo ezali kosalama to kondimama na tina ya kolimbola bakombo ná bokonzi ekeseni. Nzokande, wana ezalaki té na mbulungano kati ya bikolo ndenge moko na bato ya mayele balingaki tňndimela yango. Koloba 'tč baponami bakozala ba élohim [ba-nzambe] ezali komonana lokola solo kati ya mokanda eyebana na kombo ya Epic of Gilgamesh esika wapi Noé (Uta – Napishtim) esalami moko kati ya Elim to ba-élohim [banzambe] (tala pe mokanda eyebana na kombo ya Nouvelle Encyclopedie Larousse de la Mythologie, ch. Sur la Mythologie Assyrobabylonnienne, Hamlyn (1984).

 

Na kolobaka Yahweh (to na ndenge ya malamu Yahovah) ekňmamí awa likolo na Kozongela Mibeko 32:8,9; azali Yehovah ya Israel ya kokitana epai wapi Israel apesameli lokola  Ekolo ya ndenge ya kobongisa. Bopesi ya bikolo kolandana na motuya ya bonzambe ezali kokola koleka tuku misato na tina 'tč ezali komonana 'tč ezali na bikolo tuku sambo  to minoko. Na bongo ekoki kolobama té ezali na ba élohim tuku sambo na likita ya ba Élohim.

 

Likita monene to likita ya bambuta-mutu ezalaki ndakisa to elili ya alima monene. Akňmami na mokanda ya Daniel 10:13 'tč  bekengeli ya bikolo to élim atelemelaki Nzambe pe YHVH ya Israel (tala Kozongela Mibeko 32:18). Na bongo ezaláká na motuya makasi ya ba-élohim ya likita-monene oyo batombokaki. Esengeli esika ya batomboki wana épesamela boponami moko boye kobanda na lisekwa ya liboso.

 

Harvey (na mokanda na ye eyebana na kombo ya Jesus and The Constraint of History na shapitre The Contraint of Monotheism Westminister Press, Philadelphia, 1982) azali koloba 'tč maloba na tina ya kotomboláká bato [mosusu] libanda ya Nzambe. Moize akňmami lokola “nzambe”. Akňmami lokola Theios na makomi ya Josephus (eyebana na kombo ya Antiquities of The Jewish 3:180;8:34;187; 10:35) pe lokola na Philo (ndakisa; Vita Moses 1:158). Harvey azali kotalisa ‘tč kolobela Moize lokola ekelamu ya bonzambe ezali eloko ya maloba, oyo ezali té kokokanisa Nzambe bobele moko oyo azali Nzambe[Tata].

 

Nzokande, moko té kati ya bantondoli azali kotiya na makanisi 'tč azali Nzambe moto asala Moize ákoma Élohim pe 'tč atiyá ye  Élohim na ekolo Ejipte na kosalaka 'tč Aron ákoma profete na ye. Maloba oyo ezali kosalama bobele na bolingi ya Nzambe, kasi bopesi to botindi wana ezali komonana kozalaka kaka té Nzambe ya Likolo koleka epai ya Ajelu ya bozali , kasi pe lokola epai ya Moize oyo akomaki elembetele ya biso ya liboso kati ya Biblia 'tč kombo ya Élohim epesameli bato pe ezali na mokano ya Nzambe (tala na mokanda ya Kobima 4:16; 7:1). Soki kombo ya Élohim epesamelaki té na mokano ya Éloah, mbele Nzambe ye moto abuká mokonzi ya Ejipte mobeko ya liboso ná kolakisaka 'tč Moize akóma Élohim liboso ya Mokonzi ya Ejipte. Elingi koloba 'tč esengelaki mokonzi ya Ejipte azua Élohim mosusu liboso ya Nzambe. Na bongo mobeko ezali té kolobela wana na ndenge ya polele. Na bopesi wana, Nzambe azali kolakisa 'tč liloba “liboso” to “pembeni ya”  ezalaki na tina ya “esika ya” to “kozanga kopesamela” makoki to bokonzi na bongo esengelaki Nzambe atiya Élohim ya kokitana po na Israel ndeng ekňmami na mokanda ya Banzembo 45:7 atako esimbisi pe bokonzi ya mobeko ya liboso. Bosaleli ya liloba Élohim po na bazuzi na kolobelaka yango na bilombe ya Yeruzalem ezali komonana lokola ezali  kolobela liloba lokola Nzambe azali kopalanganisama té;  na bongo libanda ya ba hypostase misato ya solo. Likanisi ya bozoba boye ezali komonana n’eti ezali kobongola lolenge ya makanisi ya Boyokani ya Kala.

 

Liloba Élohim elobelami pe lokola mampinga ya ba-anjelu tii na baoyo  bazali na bokambi ná batumbi-mbeka ya ndenge  ya Moize na tina ya kolakisa 'tč mosala ya Élohim na bomoko ya Nzambe na bozali na ye ekokobáká na tina 'tč ékoma epai ya bato. Soki bobunani ekokaki kozala , mbele botumbi-mbeka ezali ndenge ya kotúka mikolo nyonso.

 

Lelo élohim ezali liloba ya boike pe ezali kosalama na tina ya kolobela lipingo ya ba-anjelu to po na Nzambe oyo azali kosala na nzela na bango elongo na limpinga ya ba-anjelu. Na ndenge na yango, ezali kotalisa 'tč liloba Élohim ezali liloba ya boike oyo ezali kopalanganisa to kofulukisa liloba pe bokonzi ya Nzambe na lolenge ya  bokitani. Na mokanda ya Ebandeli 35:7, liloba Élohim ezali na boike, nzokande ezali kolimbolama Nzambe amilakisaki, na esika ya; banzambe bamilakisaki.  Lasoncino azali koloba 'tč:

Élohim oyo ezali kolobela Nzambe na ndenge ya bokonzi ekoki kolobelama na boike, kasi liloba mosusu té oyo  elobeli Nzambe esilá kolobelama bongo.

La Soncino azali kokoba na koloba 'tč bokonzi ya Abraham ya ndenge ya Rabi, Ibn Ezra asosolá 'tč makomi yango ezali kolobela nde ba-anjelu. Makomi oyo ekoki kotambola na tina ya kolakisa 'tč ezalaki kolobela anjelu ya bozali to Mesia. Lolenge ya tina ezali 'tč bosolo ya bosaleli ya liloba Élohim na esika oyo eyebani po na kopalanganisama na mampinga ya ba-anjelu. Na bongo, likanisi ya kosalela makoki ya kozala Élohim na mampinga eyebanaki na Bayuda, na ndenge ya Biblia, balobeli yango po na baponami bandá  moa mosika liboso ya Abraham. Na kotalelaka makomi ya Ezaya 44:8 ndenge epesama, to elimbolama na bato oyo bateyaka bosáto na tina ya kolakisa 'tč  YHVH azali Élohim ezali bobele lokuta. Ezaya 44:6-8 alobi:

 

      6Israel, Yawe na nguya nyonso, Mokonzi na yo oyo akolongola yo na boumbu, alobi boye; “Na ebandeli nazalaki bobele ngai moko; na suka pe nakozala kaka ngai moko. Nzambe mosusu azali té; bobele ngai. 7Nani akokani na ngai ? Ábima pe áloba ! Banda nasalá bato na mokili, nzambe nini asakolaka makambo oyo ekoya ? Áyebisa biso makambo ekoya sima. 8Bino bato na ngai bólenga té, bóbanga té. Bino moko bozali batemwen 'tč banda  kala nasi’nayebisá bino  yango boyebi yango malamu. Nzambe mosusu azali té, bobele ngai. Nayebi Nzambe mosusu té oyo azali libanga oyo  ebatelaka (BLL).

 

Ezali solo 'tč Yahovah (oyo elimbolami awa Yawe) azali bomoko, kasi makomi ezali ata bongo, kolobela biloko mibale; Yawe, Mokonzi ya Israel ná Yawe [na Biblia ya Lifalasé ebakisi] pe Yahovah ya mampinga. Yahovah mokonzi ya Israel azali kolobela Yahovah ya mampinga. Na Biblia ya Lifalasé ezali kobakisa liloba  elongo ná mosikoli na tina ya kolakisa 'tč  yango mibale ekňmamá lokola eloko moko. Ndenge moko elimboli liloba biladay (SHD 1107) lokola libanda ndenge ezali komonana na mokanda ya Ezaya 44:6 pe na koloba 'tč ndenge ezali komonana na Ezaya 44:8. Nzokande tina ya liloba “libanda” to “pembeni” na ezali oyo ezali kopesama awa.

 

Ezaya 44:8 ezali kolobela polele ekelamu oyo ezali kolobelama awa ezali YHVH ya mampinga ndenge ya Éloah.  Éloah ezali liloba ya bomoko oyo ezali kolobelama bobele po na Nzambe Tata to Nzambe ya mampinga. Na mokanda ya  Batoli 30:4,5, tozali koyeba 'tč Éloah wana  azali Nzambe Tata pe 'tč azali koloba 'tč azali na Mwana na kati ya mokangano na ye na Boyokani ya Kala elongo ná Israel. Bondimi ya Bayuda, ya Bamuzumani ná oyo ya baKristu ya Biblia bozali kosanzola ye lokola Nzambe ya likolo. Yahovah ya Israel azali kobengama ndenge touti komona yango moa likolo lokola anjelu ya bozali oyo azali Mesia. Makomi wana ezali kolakisa 'tč ezali na ba YHVH mibale;  YHVH ya Israel Mokitani oyo azali kolobela YHVH ya mampinga. Oyo YHVH ya mampinga nde Éloah oyo libanda na ye pe soki ye té Éloah mosusu té azali. Liloba oyo ezali kopesa likanisi ya mobeko ya liboso. Na bongo, YHVH ya israel akabolani na oyo ya kokitana [to oyo alandi] ye.

 

Nzambe ya Israel mokitani, anjelu ya YHVH oyo azali Mesia azali nganga – Nzambe monene ya ndako to tempelo ya Nzambe. Azali El Bethel. Mokanda ya Ba-Ebré ezali kolobela kombo na ye bobele kouta na mokanda ya Banzembo 45:6,9. Azali koloba na tembe té 'tč Élohim wana apakolamá pe apesamá kombo likolo ya baninga na ye (metoxous) to kindeko (Ba-Ebré 1:9) kati ya likita. Likita ya Ba-Élohim oyo ye azali mokambi lokola Nganga – Nzambe monene ezali kolobelama kati ya mabongisi ya ndako ya Nzambe na tina 'tč Ndako ya Nzambe ya Sion ezali ndakisa pe elilingi ya makambo elekaka likolo (Ba-Ebré 8:5). Botumbi mbeka ya ndako ya Nzambe na likolo ezali na banganga-Nzambe tukú mibale na minei ná nganga–Nzambe monene koleka bango. Mabongisi ezali komonisama na likita ya bampaka [bambuta-mutu] ya mokanda ya Koyebisa Basekelé 4 ná 5. Likita ya bampaka ba-élohim ezali kokňmama bisika nyonso kati ya kosmoloji* ya Moyen Orient pe lokola ekňmami uta Sumeria tii Ejipte na kolakisaka 'tč lolenge ya Biblia ezalaka ya koyebana mingi (tala lisusu mokanda ye Eliade eyebana na kombo ya Gods Goddess and Myths of Creation, Harper and Row, New York, 1974, pp.21-25)

 

Mokanda ya Banzembo 9:5-8 ezali kolobela YHVH 'tč azali bosembo kati ya likita ya basantu (boike). Azali likolo koleka ya Bana oyo ya nguya (to ya ba-Eliym (boike ya El) oyo elingi koloba banzambe). Pe asengeli komemiama mingi na lisanga (likita to lisanga ya kati) ya basantu (qadoshim to batiyámá pembeni). Yahovah, Nzambe ya Mampinga ezali eloko ekňmami kozala lokola ezingami na lobokó. Mokanda ya Koyebisa Basekelé 4 ná 5 ezali kolakisa 'tč likita oyo ezali na bisika tukú misato oyo ezali na ba-sheriben* minei to bikelamu ya  bomoi. Na bongo, mábende ya mbongo tuku misato (oyo ezali pe lokola talo ya moumbu) esengisamaki na tina ya koteka Kristo (Matié 27:3,9; Zakarya 11:12,13) na tina 'tč ezalaki likúná likolo ya bonzambe nyonso. Bampaka bapesameli nzela ya kolandela na bokebi nyonso mabondeli ya basantu (Koyebisa Basekelé 5:8) pe Kristo azali nganga-Nzambe  monene na bongo, oyo kati na bango amonanaki alongobani kofungola buku ya moango ya Nzambe, na kobikisaka bato na kosalaka té bákoma bokonzi ya batumbi-mbeka po na Nzambe na biso elingi koloba ya likita pe ya Kristo (Koyebisa Basekelé 5: 9,10).

 

 

Nsiko ya bato ezali moko ya  bobangisi ya tango ya suka oyo ekoya na bozongi ya Mesia lokola mokonzi ya Israel, boyei na ye ya yambo ezalaki lokola kimesia ya Aaron. Boyei ya liboso ya Mesia ezalaki na tina ya kolongola masumu pe kofandisa bonganga-Nzambe ya Melkisedek. Bobangisi ya tango ya suka eyokanaki lokola bopalanganisi ya ba-Élohim ndenge ezali komonana na mokanda ya Zakarya 12:8. na tina ya bobongisi ya mikolo ya suka, tango Mesia akoya na ngomba Sion ndenge ekňmamá na mokanda ya Ba-Ebré 12:22,23, mabongisi ya boyei ya ye ezali komonisa bobateli ya Jerusalem pe bokembisi ya bato na  ndenge ya nzoto na kati ya vile na tina ya kokonza na mibú nkotó moko. Kasi, ndenge tosilá kolobela yango moa likolo, mokanda ya Zakarya ezali kokoba koloba 'tč:

 

Na tango wana, Yawe akobatela bato ya Yeruzalem. Baoyo bazangá makasi bakokóma bilombe lokola David, pe libota ya mokonzi David ekozala na miso na bango lokola Nzambe (élohim), lokola anjelu ya Yawe liboso na bango (BLL).

 

Tina na yango ezali 'tč epesameli Zakarya makoki ya kososola 'tč Anjelu ya YHVH azalaki moko ya ba-élohim [banzambe] po 'tč ndako ya David oyo ekufá banda tango molai) esengelaki ézala na baoyo  bakokoma ba-élohim [banzambe]; Zakarya akňmaki na suka ya tango ya Biblia , mokanda na ye ezalaki moko ya mikanda ya suka oyo ekňmamí (tokoki koloba na mibú 413 – 410 liboso ya mbotama ya Yezu, Nsongé 77 ya mokanda na ye eyebana na kombo ya Companion Bible ezali kolobela yango) bososoli ya bolandani n’ango ebongoami té na tango ya bosangisi ya  makňmi. Kouta ebombelo [to ndako] ya mikanda ekňmamá na maboko, emonana na Ebale Ekufá*, makňmi Ugarit/Nag Hammadi, toyebi 'tč bososoli ezalaki ndenge moko ata na tango ya Kristo.

 

Eklezya  endimaki to eyambaki lolenge ya bosáto oyo elukaki liboso ya manso kogina oyo euti kolobelama. Mateya ya bosáto ezangá tina pe euti na Biblia té. Na mokuse, lolenge ya yambo ya bosáto ebandaki na Origčne na mboka Alexandrie na tina ya kobundisa oyo ezalaki komonana lokola Gnostique* ya likita ya likolo ya ba-Élohim oyo ezalaki mateya ya Eklezya ya ebandela. Kristo azali nzambe ya kokitana oyo abengami na Nzambe na ye (Banzembo 45:7 (ezali kosalela Eloheik) pe Ba-Ebré 1:9) oyo azali Éloah to Theon to ho Theos (ndenge babengaka Nzambe) na monoko ya grek (Yoane 1:1,18). Origčne asaleli liloba Hypostases ya ba-stoique* oyo ezali kokokana (ndenge ezali liloba Ousia ya Platon) oyo ezali na tina ya bozali ya solo to kozala, ndenge eloko ezali. Kasi Origčne azali kopesa yango tina ya bozali ya bomoto. Origčne pe lokola amemi likanisi ya bokonzi ekangamá oyo ezali kopesa nzela bobele na bato misato na bonzambe. Tata lokola Nzambe ya Likolo. Bato mibale mosusu nde  Mwana pe Molimo Mosantu bazalaki bikelamu ya Tata ye lokola ktisma. Kasi nzela oyo elimbolami na  Origčne ezali kolakisa ebandeli ya mateya ya bosáto oyo tina ezali bobele po na kosukisa to kokanga bopalanganisi ya makoki ya kozala Élohim bobele po na bato misato wana pe kogina makoki yango na baponami pe mampinga ya likolo. Ba grek bazuá mateya ya Origčne katikati ya sekulo ya misato. Bato moko lokola Theognostus* ya eteyelo ya Alexandrie; bandimaká bosáto ya Nzambe epai ya Kristo  atako ndenge Kristo azali ekelamu oyo misala na ye ezaláká po na bato oyo bazali na makanisi. Alobaki lisusu 'tč bozali na ye to ousia (na kolobelaka liloba ya bayekoli ya  Platon na esika ya hypostases) eutaki na bozali ya Tata (tala Kelly na mokanda na ye eyebana na kombo ya Early Church Doctrines, p.133). Bato mosusu babetaki sete likolo ya bokitani na ye. Na mokanda eyebana na kombo ya Les Origines de Noël et des Paques (235) ezali koyebisa 'tč Nzambe Attis azalaki na lolenge mibale oyo ya tata na ya mwana. Ezali nde lolenge Mondaliste*. Makňmi oyo mibale emema mateya ya bosáto. Mateya ya bosáto ezali posa ya kokolisa to kobongisa makambo ya bokumbameli Nzambe Attis ná Modalisme po 'tč ézala ekola na boKristo po na kosepelisa makanisi ya bayekoli na ye.

 

Moyekoli ya Dionysius ná Pápa wa Alexandrie bakňmaki na tina ya koboya Modalisme kolandana na bokomi ya Sabellianisme kati ya Pentapolis ya balibien na eteni ya mibela ya sekulo ya misato. Bakolisá bokeseni kati ya Tata ná Mwana na esika ya liboso. Ba-Sabellien bazali na moko kati ya mikanda ya ekomeli ba-episkópo Ammonius ná Euphranor na kolakisaka likambo yango esali 'tč Kelly (p.134)) amiyoka kozala moto azangi sekalé. Ba-Sebelliens bazalaki  komilela 'tč ba-Origeniste bazalaki kotiya bokeseni makasi oyo ekokani na bokabuani kati ya Tata ná Mwana. Wana ebunanaki pe esukisamá na ba-Novationiste ya Roma oyo bayaki kobalola makanisi ya episkópo Dionysius oyo azalaki Pápa. Sekulo moko sima, Athanasius amekaki (De Sent Dion.4) kosembola Dionysius ya Alexandrie, kasi Basil (Ep 9.2) azalakí koloba 'tč akendaki mosika mingi koleka na bonguna na ye epai ya ba-Sabelline.

 

Na suka, liloba hypostases ekotisama na malongi [ya Eklezya], kotalisaka ná kokobaka bongo na lisanga ya Chaldéens ná oyo ya Constantinople 2. Mabongisi ebotaki to ememaki bosakoli ya bokonzi na ye circumiscession*. Basakolí 'tč bonzanbe ezali ya kokitana, kasi ebele té ezali maloba bobele ya bokonzi pe ya circuminscession*. Ezangi motú ndenge tozali kotalela yango malamu na tina 'tč misala na ndenge eyebani na monoko ya Lifalasé. Bosaleli ya maloba hypostases ná ousia ezali komonana lokola ndenge ya kokima bozangi motu ya makambo. Bato bateyaka bosáto bazali koloba 'tč bonzambe esalama na hypostases misato kati ya Ousia moko ná kosalelaka liloba stoiques na platoniques na tina ya komeka kosala bokeseni.

 

Boboyi ya liloba kozala, epai ya Nzambe pe na Kristo azali bongo koboya bozali na bango pe ezali eloko ezangi motú. Koloba 'tč Nzambe azali Molimo ezanga ndelo (to Elimo ezanga ndelo) ezali kokakola Nzambe pe koboya bosolo ya Mwana ya Nzambe libanda ya esika 'tč bozali ya Mwana ezali kolobelama lokola moko ya hypostases. Ezali bobele sambole oyo ezali kopesa bosolo moko té na mobikisi. Na esika mosusu, soki tozali kobeta sete na bosolo ya Mwana, malongi ezali bongo pe mingi-mingi ezali koboya mobeko ya liboso.

 

Kokumisa banzambe (élohim) mosusu té, bobele ngai.

 

Awa eloko yango ezali YHVH Élohim (YHVH Nzambe [Élohim] na yo) oyo azali ndenge moko na Banzembo 45:7,8 lokola Élohim oyo apakolá Élohim ya Israel.

 

Na kosanzolaka élohim [nzambe] na biso mokitani, moko kati ya lisanga ya Molimo (Banzembo 89:8), liboso ya Éloah Nzambe Tata tozali kokende libanda ya mobeko ya liboso. Wana ezali lisumu ya Satan oyo alingaki ázala El ya lisanga ya ba-Élohim, (Ezekiel 28:3).

 

Malongi ya bosáto ezali kofanda likolo ya ebele ya makanisi mabe oyo esalami na tina ya kopesa nzela na mbongwana ya bosolo (tala mokanda eyebani na kombo ya Le Britanisme et le Trinitarisme [076] yango oyo:

 

'Tč élohim lokola bonzambe ezali nde kolobela bobele biloko mibale na kosalelaka té bokeseni kati ya Élohim na ebele ya biloko ya kokotisaka likita pe Mampinga (Daniel 7:9 na oyo elandi).

 

'Tč biloko mibale wana (ná  Molimo) bizali té na makoki ya kokabwana ná misala to kati ya makanisi po 'tč ekoki té kolimbolama malamu lokola bozali  [ekeseni].

 

'Tč bozali ya Kristo yambo ya kobotama ezalaki té na lolenge ya anjelu ya YHVH

 

'Tč Kristo azalaki bobele ye moko Mwana ya Nzambe yambo ya bokeli ya mokili (tala Job 1:65; 38:7).

 

'Tč bobele Kristo ná  Satan nde bazalaki bobele minzoto ya tongo (tala Job 38:7; Ezaya 14:12; Koyebisa Basekelé 2:28; 22:16).

 

'Tč Kristo azali Nzambe ndenge moko ná  Nzambe [Tata] (tala oyo likolo) kasi azali té Nzambe mokitani (Ba-Ebré 1:9) oyo atindama na Nkolo ya Mampinga (Zakarya 2:10,11). Na bongo, asalami eloko ya kosanzolama pe ya kosambelama oyo ebunani na mikanda ya Kobima 34:14; Matié 4:10 ná mosusu).

 

'Tč Kristo azalaki Mwana bobele moko ya likinda, kasi azali té Nzambe bobele moko pe Mwana abotamá (monogenes theos & uion)     (Yoane 1:18; 3:16; 1 Yoane 4:9; tala pe Luka 7:12; 8:42; 9:38; Ba-Ebré 11:17 na tina ya koulania). Azalaki nde mwana ya liboso (prototokos) ya biloko nyonso Nzambe asalá (Ba-Kolosien 1:15) pe na nzela wana azali oyo amoná ndengé Nzambe asalá biloko nyonso na ye (Koyebisa Basekelé 3:14, oyo ezali té kolandana na Biblia ya Angelé NIV).

 

   'Tč Kristo  azalaki na bozali oyo ekeseni na mbotama na ye, kobanda wana, mbele azalaki komibondela ye moko lokola Nzambe. Maloba ya ndenge wana ezali koboya bokeseni kati ya Tata ná Mwana na bosolo ya lisekwa. Ezali [likanisi ya] monguna ya Kristo (1 Yoane 2:22; 4:3; 2 Yoane 7).

 

   'Tč  Kristo ná Nzambe bazalaki na bolingi bobele moko po 'tč Kristo azalaki té na bolingi ekeseni na oyo ya Tata ye moto amikitisi epai ya Nzambe  na bolingi nyonso, na nzela ya botosi oyo ezali kobunana na mokanda ya Matié 21:31; 26:39; Marko 14:36; Yoane 3:16; 4:34.

 

    'Tč lolenge ya Nzambe ezali kondimama té bozwi ná bozangi moko té kati ya Kristo. Na ndenge ya malamu to ndenge elongobani wana ekoboya lisekwa ya bosantu ndenge elimbolami na mokanda ya 1 Ba-Korintien 15 ná malako ya Biblia po na baponami. Bosáto ezali koluka kondima 'tč lolenge ya Nzambe oyo epesameli na baponami ezali kokesana na lolenge oyo ekabolani ná Kristo.

 

   'Tč Molimo Mosantu epesama na ndelo moko songolo, oyo ezali kobunana na mikanda ya Yoane 3:34 ná ya Ba-Romen 12:6.

 

   'Tč Kristo akokaki té kosumuka (kolandana na likanisi mabe to ya lokuta ya lolenge ya bonzambe oyo ezali kondima 'tč bozui moko té ná bozangi moko té, kasi 'tč boyebi nyonso ya Nzambe,oyo eyebaki 'tč Kristo akosumukáká ata moke  té.

'Tč Kristo azalaki motindo[to loleng] bobele moko ná Nzambe na ndenge 'tč azalaki kokokana na ye pe ya libela lokola Nzambe, oyo ezali kobunana na mokanda ya Ba-Filipien 2:6 ná 1 Timoté 6:16 oyo ezali kolakisa 'tč Nzambe ye moko nde akoki kokufa té. Bomoi ya seko ya Kristo to bomoi na ye aioonion    (1 Yoane 1:2) ná oyo ya bato nyonso ndenge moko ná Kristo, ezali kouta epai ya Nzambe. Kristo na baponami bazali na ekangá [ebandeli] moko (Ba-Ebré 2:11 BLL) pe bomoi na bango na bobiki na bango ya seko, na botosi na bongo epai ya Tata (Yoane 5:19-30), oyo akelá biso nyonso (Malaki 2:10-15). Ndenge Tata azali na bomoi kati na ye moko, apesá pe [makoki na] Mwana ya kozua bomoi na ye moko (Yoane 5:26) pe tozali na lisangó elongo na Kristo oyo topesameli nzela na tina ya kozua bomoi kati na biso moko na bokonzi ya Nzambe (tala pe mokanda na ye eyebana na kombo ya Consubstantiel avec le Pčre (081]).

 

'Tč baponami bazali té bana ya Nzambe ndenge moko ezali Kristo oyo azali Mwana ya Nzambe na bongo na nzela ya lisangó, oyo ebunani na mokanda ya Ba-Romen 8:17; Ba-Galate 3:29; Tite 3:7; Ba-Ebré 1:14; 6:17; 11:9; Jake 2:5; Piere 3:7.

 

'Tč Nzambe ya Likolo ayaki na nzoto po 'tč áfanda elongo na bato (oyo ezali kouta na makotisi ya lokuta kati ya mokanda ya 1 Timoté 3:16 kati ya mikanda ekňmamí na maboko A. Bokotisi oyo ya lokuta ekotisami [ebombámá] na Biblia ya Angelé KJV pe ezali kobongisama na ebandela ya Biblia ya angele NIV). Kokoba 'tč Nzambe ya Likolo ayaki na nzoto ezali kobunana na mokanda ya Yoane 1:18 (ná Yoane 1:14 esika wapi liloba logos (to memra) oyo esalami mosuni [to nzoto] na ebele ya makomi oyo ezali kokesenisa Kristo ná  Nzambe moko ya solo [Éloah] to Théon to ho Theos lokola Nzambe oyo azali Nzambe Tata. Nzambe ya Yezu Kristo (Yoane 17:3; 20:17; Ba-Korintien 8:6; 2 Ba-Korintien 1:3) oyo azali kosalela na kombo na ye (Mikaya 5:5).

 

Maloba ya kolobáká  'tč Nzambe azali se moko ezali koyokana mabe epai ya bato bateyaka bosáto. Liloba Shema (na mokanda ya Kozongela Mibeko 6:4) ezali kolobela nde Yahovah Élohim to Yahovah lokola Nzambe. Liloba euti na mokanda ya Kozongela Mibeko 6:5 ezali komonana lokola Nzambe ya likolo, Nzambe oyo apakola Kristo lokola Élohim ya Israel na mokanda ya Banzembo 45:7.

 

Bomoko ya Nzambe oyo ezali na motuya epai ya bato bateyaka Nzambe bobele moko, ezali nde na ndenge ya mokano ya libela, kokoba na bomoko na se ya mokano monene pe na bomoko na bosali elongo na molimo [pe] kati ya molimo na nguya ya Nzambe (1 Ba-Korintien 2:4-14) oyo na nzela ya Kristo azali epai ya Nzambe (2 Ba-Korintien 3:3,4). Bosáto ezali koboya  bosangisi ya motuya ya bonzambe bobele moko pe ezali na ndenge nyonso koteya ebele ya banzambe. Ezali kopekisama na tina 'tč bakambi bazali kososola té bozali té ya molimo (1 Ba-Korintien 2:8,14).

 

Na mokanda ya Batoli 30:4 ezali komonana 'tč Nzambe azali na Mwana, ye oyo abengami Éloah na mokanda ya Batoli 30:5. Na boye Mwana ya Nzambe pe mingi-mingi Mesia bango bayebani banda  Boyokani ya Kala. Bososoli ya Tata epai ya Kristo euti na posa ya Tata ya komilakisa ye moko (tala Koyebisa Basekelé 1:1,6). Kristo ayebi nyonso té pe alobaki bongo ata tango moko té.

 

Biblia ezali koloba 'tč Nzambe azali pe Tata ya Kristo (Ba-Romen 15:6; 2 Ba-Korintien 1:3; 11:31; Ba-Efezien 1:3,17; Ba-Kolosien 1:3; Ba-Ebré 1:1 na oyo elandi; 1 Piere 1:3, 1 Yoane 3; Koyebisa Basekelé 1:1,6;15:3). Bomoi ya Kristo, nguya na ye ná bokonzi na ye euti na mokano ya Nzambe  Tata (Yoane 10:17,18). Kristo azali kokitisa mokano na ye na se ya oyo ya Nzambe Tata (Matié 21:31; 26:39; Marko 14:36; Yoane 3:16; 4:34). Nzambe apesá baponami epai ya Kristo pe Nzambe azali monene koleka Kristo (Yoane 14:28) pe monene koleka bato nyonso (Yoane 10:29). Nzambe pe atindá Mwana na ye se moko oyo  abótama (monogene) na mokili na tina 'tč tózala na bomoi ya solo po na ye (1Yoane 4:9). Ezali Nzambe moto azali kokumisa Kristo na kozalaka mokonzi (Yoane 8:54).

 

Nzambe azali libanga (sur) ndenge moko na ngomba esika wapi mabanga nyonso ezali kozuama, le silex ya Jozué 5:2, tina ya monene pe ya kokoka (Kozongela Mibeko 32:4 tala mokanda eyebana na kombo ya Mainonades Guide of The Perplexed, University of Chicago Press, 1965, ch.16,pp 42 pe oyo elandi) Nzambe azali libanga ya lobiko na bango (Kozongela Mibeko 32:15), libanga oyo ememá bango (Kozongela Mibeko 32:18,30,31). Mokanda ya 1 Samuel  2:2 ezali kolakisa 'tč Nzambe na biso azali libanga na biso, libanga ya seko (Ezaya 26:4), ezali likolo ya libanga wana nde bato nyonso bakatamá ndenge ezali bakitani nyonso ya Abraham kati ya bondimi (Ezaya 51:1,2). Mesia akatamá likolo ya libanga oyo (Daniel 2:34,45) na tina ya kokonza likolo ya bokonzi ya mokili. Nzambe nde azali libanga  to fondasion, kasi libanga yango ezali Piere té to Kristo té, oyo likolo na yango Kristo akotonga Eklezya (Matié 16:18) pe likolo na yango ye moko afandi to apemi.

 

Mesia azali libanga ya fondation ya ndako ya Nzambe oyo likolo na yango baponami bazali ba-Noas to mosantu ya basantu, ebombelo ya  Molimo Mosantu, mabanga ya ndako ya Nzambe nyonso ekatami na libanga oyo ezali Nzambe ndenge moko ezalaki Kristo  pe epesameli Kristo libanga ya molimo (1 Ba-Korintien 10:4), libanga ya moselu pe ya kokweisa bato (Ba-Romen 9:33) na tina ya kotňnga ndako ya Nzambe. Kristo akotňnga Ndako ya Nzambe po 'tč  Nzambe áfanda pe ásala na kati ya mitema  na biso nyonso (Ba-Efezen 4:6). Nzambe apesá Kristo po 'tč ázala nyonso pe ázala na biso nyonso (panta kai en  pasin), na kotiyaka biloko nyonso na se ya makolo na ye (1 Ba-Korintien 15:27) na kotiyáká ye mokonzi ya Eklezya oyo ezali nzoto ya Kristo, botondi ya oyo azali botondi nyonso na kati ya nyonso (Ba-Efezien 1:22,23). Tango Nzambe atiá  biloko nyonso na se ya makolo na ye yango elingi koloba té 'tč Nzambe oyo apesi ye bokonzi azali ye moko na se ya makolo ya Kristo (1Ba-Korintien 15:27). Tango Nzambe akotiya biloko nyonso na se ya makolo ya Kristo; Mwana Nzambe ye moko akomitia na se ya Nzambe oyo apesaki ye bokonzi. Na ndenge wana Nzambe akozala Mokonzi ya makambo nyonso(panta kai en  pasin) (1 Ba-Korintien 15:28). Na bongo mateya ya Platon oyo ezali koluka kosangisa Nzambe na Kristo kati ya bosatu ezangi motu pe ezali kotelemela makomi [ya Biblia]. Kristo akofanda na loboko ya mobali ya Nzambe na boyangeli ya Nzambe (Ba-Ebré 1:3,13;8:1;10:12; 12:2; 1 Piere 3:22) pe akokabola kiti na ye ya Nzambe  ndenge moko ná baponami bakokabola  kiti epasamela Kristo (Koyebisa Basekelé 3:21) oyo ezali kiti ya Nzambe (Banzembo 45:6,7; Ba-Ebré 1:8 esika wapi maloba Nzambe ezali kiti na yo elimbolami kiti na yo O Nzambe, tala  makňmi ya Biblia ya Angelé RSV).

 

Nzambe oyo atindi aleki ntoma [motindami] (Yoane 13:16), mosali aleki mokonzi na ye té (Yoane 15:20). Ezali bozoba makasi ya koloba 'tč ekelamu ekoki kozala mbeka po na yango moko. Likambo ya ndenge  wana ezali bomibomi to mateya ya bosáto ezali bomikati eteni. Na boye malongi yango ezali koboya lisekwa, mingi-mingi na 1 Ba-Korintien 15.

 

Na bongo, bokeseni na makambo etali kuruze ná lisekwi ezali lisengisi pe ya kokoka. Esengeli lisekwa ésalama na nzoto oyo ezali kolakisa mbóngwana na ndenge ya libonza ya lobiko. Na maloba mosusu ezali na lobiko té ata na lobiko ya kokóba té. Bomibongisi ya Kristo po na kobuta epai ya Nzambe na ye pe Nzambe na biso oyo azali Tata na biso (Yoane 20:17), ezali ya solo pe ya kokesana. Kristo asosola makoki na ye ya kozala Nzambe pe akokisa botondi na ye ya bonzambe ya komonana [na miso] na bosali ya Molimo Mosantu. Malongi likolo ya Mwana engebene na nzela ya batismo ezali bongo ya solo pe ya kokoka.

 

Sima ya kolakisa ezaleli ya Biblia na tango ya Kristo, tozali na makoki ya kotala soki ezalela wana ezalaki tango ya sekulo ya yambo ná ya mibale. Makňmi ya Justin Martyr ná oyo ya Irénée oyo tozali na yango tozali koyeba 'tč  bososoli oyo ezalaki na Eklezya ya yambo.

Justin Martyr azali koloba 'tč Nzambe alakisá bobele eloko moko na nzela ya baprofete pe lokola na nzela ya Moize pe wana emonanaka moa liboso (tala mokanda eyebana na kombo ya Dialogue With Typho, ch xxvii, ANF, vol I pp. 207 f). Justin alakisá 'tč na ebandeli, Nzambe abotá to atindá nguya moko ya bwánya to ya mayele kobanda na ye moko oyo ezali kobengama na nzela ya Molimo Mosantu; tango mosusu kombo ya Nkolo, tango mosusu ya Mwana sima  bwánya sima anjelu sima Nzambe (Theos) pe na suka Nkolo pe Logos. Justin azali koloba 'tč anjelu oyo abimelaká Jozué azali lokola mokonzi [kapita] ya mampinga ya Nkolo (ibid, LXI). Eteni oyo euti na mokanda ya Batoli 8:21 ná oyo elandi esika wapi Bwánya ezali kolobelama lokola Mesia oyo esalami na Nzambe. Mokano ya Nzambe ezali kosalama na Mesia. Justin azali kokoba na kolobáká (ibid LXII) 'tč na tango ya bokeli, Nzambe azalakí kobobela bikelamu oyo bizalaki libanda na ye moko. Lisusu, Moize alobaki 'tč bokeli esalámá na bikelamu  biloko mibale ekeseni moko ná mosusu. Bato oyo bateyaka bozali ya banzambe mibale bazali kosuka bobele na mibale, wana pe baoyo bazali koteya bosáto bazali [bongo] kosangisa bato misato hypostase bakeseni. Kasi, ba-Élohim bazalaki ebele koleka kolandana na makňmi mosusu oyo elandi, mingi-mingi mokanda ya Banzembo 45:6,7 oyo ezali kopesa nzela na bosali elongo na Kristo.

 

Irénée (v125–203) akňmeli bato likolo ya motuna ya bopalanganisi ya liloba élohim (to Theoi) na monoko ya grek). Irénée azali na motuya na tina 'tč atangisámá na Polycarpe oyo azalaki moyekoli ya Yoane (tala mokanda ya Butler na kombo ya Lives of The Saints, Burns & Oates, UK, 1991, p.56). Tokoki bongo kosala na sikisiki to na solo nyonso 'tč bososoli ya Irénée (soki té, ezali nde bobebisi  oyo ezalaki mosika té na oyo ya Eklezya ya ebandeli. Ezali solo 'tč andimaki quarto-décimains pe alandá mobémbisi na bowelani etali Feti ya Koleka (Butler, ibid, p. 197), atako ndenge azalaki mosika na Asie Mineur na kozalaka na mboka Lyon na  mokanda na ye eyebana na kombo ya Against Heresie, alimboli oyo etali baponami bakozalaka lokola ba-élohim [banzambe].

 

Irénée abosanaki té 'tč ba-anjelu ná mokeli ya mokili bazangaki té boyebi ya Nzambe ya Likolo pe bayebaki 'tč bazalaki bikelamu pe biloko na ye pe bazalaki kati na ye (BK II, ch VI, ANF, p.365) Irénée alobelaki té mokeli ya mokili oyo azalaki Mesia lokola Nzambe ya Likolo to ya nguya nyonso (ibid, ch VI:2) na nzela ya mosala wana, tozali komona 'tč maloba ya monoko ya grek ya Démiurge ná ya Plésoma etondisaki maloba ya oyo ebengama Aeons (Bosékô) pe alukaki kokotisa maloba ya Biblia ná  makanisi ya mateya ya ba-grek ná ndenge wana kobebisaka yango. Ba-gnostiques batindamaki na makasi kozala na kúku na kozalaka moko kati ya mabombani pe na suka bakolisaki mateya ya bosáto. Motuna  ekolisama esika mosusu.

 

Irénée (ná Justin) bateyaka 'tč bokeseni ezali nde ya nzoto 'tč bongo Nzambe akosala nzoto ézonga (kobeba) pe ékufa lisusu té (ANF, vol I, p. 403). Nzambe azali komonana lokola mokeli (ibd p.404) na kobunana na Kristo oyo akela mokili na se ya bokonzi ya Nzambe (ibid., p. 405). Irénée azalaki koloba 'tč Molimo Mosantu  ezalaki kotalisa Tata to Mwana (Banzembo 45:6,7) lokola Élohim to Theoi – Tata abengá Mwana.

 

Irénée azalaki kokoba koloba 'tč mokanda ya Banzembo 82:1 ezali kolobela  nde Tata,  Mwana na baponami (oyo ya kokamatama lokola mwana na ndenge ya Eklezya) na tango azali koloba 'tč:

 

Nzambe atelemi kati ya milimo ya Likolo[theoi]; azali kosambisa banzambe(Adv. Her;B K III ch. VI, ANF, vol I, p.419).

 

Asosoli 'tč mobimba ya bonene ya bondeko ya baponami oyo bazalaki kotandana likolo ya limpinga nyonso oyo bazali bandeko kati ya bokonzi. Mabomboli wana epesamela na Yoane tango azalaki na esanga ya Patmos sima ya kolakisa to kobongisa Polycarpe. Koyebisa Basekelé 12:10 ezali koloba 'tč ba-anjelu bazali bandeko ya baponami Koyebisa Basekelé 4 ná 5 ezali kolakisa 'tč baponami basikolamá na likita ya bampaka [bambuta-mutu] na kati ya kokóma bakonzi pe batumbi mbeka kati ya mampinga. Kristo alobá 'tč esengeli baponami bákokana na ba-anjelu (isaggelos ya isos pe aggelos (Luka 20:36), liloba yango ezali 'tč bakozala ya motindo moko ná  bango). Kristo azali kondima biso na miso ya bandeko na ye kati ya mampinga.

 

Irénée azalaki koloba 'tč Eklezya ezalaki ndako ya lisanga ya Nzambe 'tč Mwana ayanganaki na ye moko. Nzambe ya banzambe na mokanda ya Banzembo 50:1 azali komonana lokola ezali kolobela Nzambe. Mesia na biso azali theos to Nzambe oyo akoya polele pe oyo  akofanda nyee té (Banzembo 50:3). Ezali ye nde moto oyo abimelaki polele-polele baoyo nyonso  balukáká ye té (Ezaya 65:1) pe liloba “banzambe” oyo ezali komonana na Banzembo 50:1 ezali nde kolobela baponami oyo Kristo ezali kolobela tango azali koloba:

 

Bozali banzambe, bino nyonso bozali bana ya Nzambe ya likolo (Yoane 10:34:35 tala Banzembo 82:6).

 

Bongo Eklezya ezali na libunga ya solo kolobaka na sima ya mibú nkotó mibale 'tč Kristo azalaki kolobela makomi oyo ezalaki kotalela to kolobela bazuzi ya Jeruzalem, tango moyekoli moko ya Polycarpe akóbaki na kolobaka 'tč azalaki kolobela nde baponami lokola banzambe (élohim]. Baoyo  bazalaki kondimela Kristo bazalaki komonana na miso ya Irénée lokola bana ya Nzambe lokola bana ya lisangó elongo na Kristo, pe lokola banzambe [ba-élohim].

 

Irénée alobaki lisusu 'tč Kristo azalaki Mwana ya Nazali oyo azali (YHVH]. To na ndenge ya malamu, Nakozala  ndenge nakozalaka (tala Biblia ya monoko ya Angelé RVS Oxford Ammotated) (Kobima 3:14). Bozui na ye ya kombo ezalaki bongo na nzela ya kotindama. Irénée azali kolobela  mokanda ya Ezaya oyo elobi 'tč:

 

Ngai Yawe nalobi boye: Batemwen na ngai ezali bino bato na ngai, ezali yo, ekolo oyo naponá po ózala mosali na ngai (...)

 

 

Nalingi bósimba na mitema, bóndima pe bóyeba 'tč bobele ngai moto nazali Nzambe. Liboso na ngai Nzambe moko té azalaki, pe sima na ngai ata moko té akozala (BLL).

 

Maloba ya Irénée na makňmi ya Biblia (BLL) oyo ezali kokokisama ya solo, ezali kolakisa 'tč “NAZALI” ezali kolobela nde Nzambe oyo azali Tata. Kolobela mosali, ndenge ezali komonana na Biblia na Lingala ya Lelo, ezali komonana na Irénée lokola kombo ya Mesia. Biblia ya Lingala ya Lelo emeki kolimbola mosali na ngai kolola batemwen oyo elandi lokola  Israel atako bongo bokonzi moko té ya ba rabbin* ekňmami. Oyo ezali solo ezali 'tč makomi oyo emonanaki lokola ezali kolobela Nzambe bobele moko, kasi Mesia té 'tč azaláká yambo ya kobotama. Lisusu, Mesia akeseni na Nzambe.

 

Irénée alakisaki 'tč bososoli na ye ya Ezaya 44:9 pe ya Jeremya 10:11 likolo ya motuna ya biloko, ezalaki oyo ya bazabolo (molimo mabe) (Adv. Her; B K. III, ch VI, ANF, p. 419). Bazabolo (demons balongolami na molongo ya ba theoi to élohim (nzambe). Na kotaleláká makňmi ya Jeremya 10:11, Irénée azali koloba:

 

Banzambe oyo basalá likolo ná se ata moke té, bakosila, bakotikala ata moke té awa na mokili. Pamba té, ndenge ekomi bobebisi ya bango, azali kolakisa 'tč bazali atamoke té banzambe (élohim to theoi).

 

Na boye tozali komona 'tč bikeko yango moko ezalaki komonana lokola bobele bikeko ya pamba, kasi nde lokola ebombelo ya demona oyo azali kozala mongendé (tala pe lokola B K III, ch XII:6, ibid, p. 432. Ezalaki bososoli ya bato nyonso na bisika nyonso ya mokili ya tango ya kala. Bolongoli ya milimo mabe ná bosambisi ekoya, ezali kolongola yango na molongo ya ba-élohim (banzambe). Na kotalelaka mokanda ya Kobima 7:1; Irénée azali kolakisa 'tč Moize asalamaki élohim [nzambe] liboso ya Mokonzi monene ya Ejipte, kasi baprofete bazali té kobenga ye 'tč Nkolo Nzambe. Bazali kolobela likolo na ye na nzela ya molimo 'tč Moize azalaki kaka mosali oyo asengelaki koyebisa bato maloba ya Nzambe (Ba-Ebré 3:5; Kotanga 12:7); Mesia ye pe abengámá ndenge wana kati ya mikanda. Moko na moko ya ba élohim (banzambe) azali mosali ya kokitana na Élohim, Élyon[Nzambe].

 

Irénée (ibid., p.421) alobi 'tč na mokanda ya Matié 22:21 Kristo ayebaki Kaisala[mokonzi monene ya Roma] lokola Kaisala ná  Nzambe lokola Nzambe; wana ezali komonana pe ndenge moko na mokanda ya Matié 6:24 esika wapi ezali likambo ya kosalela Nzambe kasi mbongo té. Na bongo, Kristo amitiaki mosika na likanisi ya koloba 'tč azali Nzambe Tata (tala lisusu ibid.,p. 422).

 

Na kolobelaka to kotangaka mokanda ya Ba-Filipien 2:8, Irénée azali kolakisa 'tč mokangano oyo Kristo azalaki na yango lokola Nzambe pe zuzi to mosambisi ezalaki kouta na Nzambe na makambo nyonso na tina 'tč atosaki tii na liwa tii na liwa ya kuruze (ibid.,ch. XII:8, p. 433). Irénée azali kolobela likolo ya mokanda ebengama “La LXX ná oyo etali Ezaya 9:6 na kolobaka 'tč Mesia azalaki Emmanuel, Ntoma (to Anjelu) ya likita monene ya Tata (Ibid.,ch XVI:3, p. 441). Na bongo alakisá 'tč Kristo amonáná lokola Anjelu ya likita Monene ya Boyokani ya Kala (LXX).

 

Irénée azali koboya 'tč pasi emoná  Yezu ekoki té kokabolama na Mesia ná kolobáká 'tč Kristo atikalá mosika ya pasi[yango]. Na maloba mosusu, azali koboya baoyo bameki koloba 'tč lolenge ya bonzambe ya Mesia ekokaki kotiyama pembeni ya bomoto ya Yezu  awa na mokili. Wana ekomi malongi ya ba-Eklezya  ya ba Gnostiques oyo ebongolá mokanda ya Marko na ndenge mabe ná kozanga koyeba makomi mosusu. Irénée azali kolakisa lisusu oyo ezalaki tina ya mabunga ya ba–Eklezya  wana. Ba-Ébionite bazalaki kosalela bobele mokanda ya Matié. Na bongo bazuá makanisi mabe na oyo etali lolenge ya Kristo. Ba – athanasien to bateyi ya bosáto, moa sima [ya mikolo] basalelaki liloba Ebionite na tina ya komeka kosukisa malongi ua bokitani ná bateyi ya bokitani ya lolenge nyonso ya ebandeli ya bopengui ya ba-Ebionite na kosalaka na bato oyo bamikotisá na botiyani tembe ya Nicée ná kopesáká bango kombo ya Ariens. Bosengisi ya ndenge wana ezali ya lokuta kolandana na bomekami ya bakňmi ya yambo ya Eklezya oyo; liboso ya Nicée ézala bazalaki koteya bokitani (tala mokanda eyebana na kombo ya La Premičre Théologie de la Divinité [127].

 

Irénée azalaki polele na kolobaka 'tč ezalaki bobele Nzambe moko to Tata, elingi koloba Nzambe Tata. Mesia azalaki Mwana na ye. Azali koloba 'tč Marcion pe lokola akabolaki  mokanda ya Luka na tina ya kofandisa malakisi na ye. Ba – Valentinien basaleli mokanda ya Yoane ná koginaka mikanda mosusu ná kokotisáká lisusu ba-evanzile ya lokuta. Likambo yango ezali 'tč banda tango wana ndenge moko ezali lelo, esengelaki makomi esalamá elongo pe na bokebi nyonso kasi esalamá té na koponaka biteni moko moko. Irénée azali kolakisa bososoli ya ndenge ya likolo ya lolenge ya bokangani ya ba - evanzile minei pe na tina na yango kolandana na ba Cherubins* (ibid., BK., III,ch. XI:8,pp. 428,429).

 

Irénée azali koboya likanisi 'tč Yezu akokaki konyokoama pe kosekwa pe 'tč oyo  amataki Likolo azalaki moto mosusu oyo afandaki to azalaki koyoka pasi té. Irénée azali koloba solo 'tč Kristo oyo Nzambe alakaki kotinda, atindá ye na [ndenge] Yezu oyo babakaki na Kuruze, kasi Nzambe asekwisa ye (Ibid.,ch XII:2,4,5, pp. 430,431).

 

Ezali na mokakatano moko té kati ya Nzambe ná Kristo na ndenge ya teoloji oyo ezali koloba awa polele 'tč bantoma babongolá Nzambe té po 'tč Kristo atindama na Nzambe. Irénée alobi:

 

Tala ndenge bokoyeba Molimo ya Nzambe: Profete nyonso oyo andimaka 'tč Yezu Kristo akómaki penza moto lokola biso, ye nde azali na molimo oyo euti na Nzambe. Kasi profete nyonso oyo akamati Yezu na ndenge wana té azali na molimo ya Nzambe té. Azali na molimo oyo euti na Monguna ya Kristo (ch XVI:8 na kolobelaka makomi ya 1 Yoane 4:2,3. Bótala pe La Vugate ná Origčne oyo bazali kotindamela Irénée. Tertullia azali komonana lokola andimi makomi nyonso mibale. Socrate pe azali koloba (VII, 32, p. 381) 'tč makomi oyo ebebisamaki na baoyo balingaki kotiya bokeseni kati ya bomoto ya Kristo ná bonzambe na ye. Polycarpe (Ep., c, vii) azali komonana lokola andimi[mateya ya] Irénée ndenge moko ná  Ignatius (Ep. Smyr., c, v) (tala remna ANF, p. 443 oyo azali kolobela pe lokola Burton na mokanda na ye eyebana na kombo ya Ante – Nicene Testimonies to the Divinity of Christ)

 

Na boye, malongi to mateya nyonso oyo ezali koluka kokabola Kristo likolo to kolandana na bozali na ye na bokonzi ya se to ya likolo na Eklezya ya yambo, ezalaki komonana lokola mateya ya Monguna ya Kristo. Mbongwana na  makomi ezali komonana lokola esalamaki na Monielo. Makomi ya Biblia esembolamaki ata moke té.

 

Irénée azali koloba 'tč Molimo ya Nzambe ekitaki likolo ya Kristo lokola pijion na tina ya kokokisa makňmi ya Ezaya 11:2 (oyo etali Molimo ya Yawe ekozala likolo na ye) pe lisusu Ezaya 61:1 (oyo elobi Molimo ya Nkolo Yawe ekiteli ngai, Yawe apakoli ngai mafuta. Bino  té bato bokoloba yango, kasi Molimo ya Tata na bino moto akolobisa bino (Matié 10:20)( ibid., ch XVII: 1,p. 444). Molimo Mosantu ezalaki bongo komonana lokola ya Nzambe  kasi ya Kristo  té, kasi nde na nzela ya Kristo ndenge elimbolami awa sima:

 

Ezalaki na tina ‘tč:

 

Mwana ya Nzambe oyo asalami Mwana ya moto amesana ná kikamarade na ye na tina 'tč ákoba kati na bato na kofandaka elongó ná bato na koumelaka kati ya bikelamu ya Nzambe; na kosaláká bongo mokano ya Tata kati na bango pe na kobongolaka bizaleli na bango ya kala kati ya nouveauté ya Kristo(ibid.)

 

Irénée ateyá 'tč baponami bakolatisama nzoto oyo ekufaka té na tina 'tč bázua lisangó lokola Kristo (ibid.,ch XIV:1).

 

Molimo ezali kosangisa baponami epai ya Nzambe ná komemáká bikolo ya mosika kati ya bomoko ná kopesaka Tata bambuma ya liboso ya bikolo nyonso (ibid.,2). Kristo azalákí esaleli ya likambo wana kasi azalákí té eloko ya kosanjolama to kokumisama to kozala mosali to tina ya mosala na ye. Kasi atako bongo, azalaki moto ya mayele ya solo, Nzambe ya makasi oyo alobamaki na Ezaya 9:5, mokonzi oyo akňmamí na Daniel 7:13 (ibid).

 

Nzokande, Kristo ayebá 'tč Tata azali Nzambe  na ye ndenge moko esalá David ná kotangaka bobele Banzembo 22:2 esika wapi David alobaki liboso:

 

Nzambe na ngai, Nzambe na ngai, po na nini otiki ngai?

pe Kristo alobaki yango lisusu na kuruze ndenge ekňmamá na mokanda ya Matié 27:46 ná Marko 15:34. Mikanda oyo mibale ezali kotalela to kolobela nde Éloah Nzambe ya Likolo pe Nzambe pe Tata ya Kristo. Maloba esalélá Kristo  ezali na monoko ya araméyen – oyo alobaki 'tč:

 

Eli, eli, lama sabaktani ?

 

Ezali nimbola ya monoko ya lingala ya maloba ya grek uta monoko ya araméen “eli, eli, lamah’azabthani. Kombo ya Nzambe ezali El na monoko ya arameyen. Kasi, awa ezali kokokana na kombo Éloah na tina ya Nzambe oyo azali kosala mokano na ye  epai ya Mwana na ye. Atako bongo, Kristo ná baponami babengamaki Nzambe na ndenge ya kolobela moa mosika.

 

Irénée alobi:

 

Ezali na moko té oyo abengami Nzambe kati ya makňmi bobele Tata na banso, Mwana ná baoyo bandimami [kozala bana] (Adv. Her. B K. IV, Pref. 4 ANF, p. 463)

 

Lisusu:

[ch]1 Na komonaka 'tč, na bongo 'tč ezali solo pe tembe té (sic) 'tč ezali na Nzambe mosusu té to Nkolo oyo ayebisama na molimo bobele oyo azali lokola Nzambe azali kokonza likolo ya nyonso elongo ná Liloba na ye na baoyo bazali kozua molimo ya kondimama kozala mwana [tala iii, 6, 1] elingi koloba baoyo bazali kondiela Nzambe  bobele moko pe ya solo ná  Yezu Kristo, mwana ya Nzambe na ndenge wana bantoma bango moko babenga moto mosusu té Nzambe to [moko té] Nkolo pe oyo ezali na motuya mingi lisusu[ na tina 'tč ezali solo (sic) ezali 'tč Nkolo na biso[asálá ndenge moko] ye oyo asengi biso tóbenga moto té Tata bobele oyo afandi Likolo oyo azali bobele Nzambe pe ye nde Tata (ibid., p. 463).

 

Ezali bongo bozoba koloba 'tč bososoli ya kokomisa 'tč baponami bakokoma ba-élohim [ba-nzambe] eyokami té lokola makanisi to mateya ya ebandeli ya Eklezya ya ba sekulo mibale ya yambo na tina 'tč po na biso, Irénée azali mosangisi ya pembeni mingi na nzela ya malongi na ye pe azali pe kobatela likanisi na ye wana. Lisusu, ezali kolakisama libanda mosika ya tembe nyonso 'tč likanisi wana nde ezali moango ya kokoka ya makňmi kaka té ya makňmi ndenge ekoki kozala kolandana na boyebisi nié ya Biblia oyo emonani na Boyokani ya Kala (Mikanda ya Daniel 10:21; Matié 21:42; 22:29; 26:54; Marko 12:10,24; 14:49; 15:28; Luka 4:21; 24:27,32,45; Yoane 2:22; 5:39; 7:38; na mosusu), kasi pe lokola ba-evanzile [Sango Malamu] ná mikanda mosusu ya Boyokani ya Sika.

 

Na makomi bobele moko wana oyo ezali kolobela baponami lokola ba-élohim[banzambe] lokola na  mokanda ya Yoane 10:35, Kristo  azali pe lokola kobakisa likanisi 'tč makňmi ekoki koleka ata moke té. Boponi ya versé oyo na tina ya kopesa ndakisa ezalaki eloko ya pwasa. Likambo oyo  ezali kolobela lobi to libela na biso ezali nde eloko oyo monguna abundisaka mingi-mingi  pe  ezali nde na tina wana nde bosáto eyaki kokota. Ba–evanzile ezali bobele kolobela mingi-mingi boyei ya  bokonzi ya Nzambe. Makňmi ya bantoma ezali na tina ya kobongisa baponami pe ya kotalisa lolenge ya bosaleli. Kasi, bantoma nyonso ndenge ekňmamí na Polo ezalaki kolobela 'tč:

 

2 Timoté 3:16 mikanda nyonso ya Nzambe ekňmamá  na nguya na ye, pe ebongi po na koteya bato pe kosukisa ndenge nyonso ya lokuta po na kobongisa bato pe kolakisa bango nzela ya bosembo.

 

Makňmi nde ezali ebombelo ya mobeko monene koleka nyonso oyo elobi linga moninga na yo ndenge yo moko omilingaka (Jake 2:8). Moto moko té akoki kolimbola na makanisi na ye moko maloba oyo baprofete bakňmaká (2 Piere 1:20). Na bongo, malongi oyo ebotisamaki na ba-teolojien misato ya  Cappadocie na sekulo ya minei ná ya mitano oyo ezali kobunana na mokanda [ya Nzambe] na ndenge Eklezya  ezalaki koteya na  ebandeli, esengeli tóboya malongi yango na makasi nyonso. Malongi yango ezali kobuka mobeko ya yambo na ndenge ya moke té ná kosaláká 'tč Kristo ázala mokokani ya Nzambe. Na lolenge nyonso, ezalaki nde mokano moko ya kobongola mokanda ya Ba-Filipien 2:6 ya Biblia KJV ná LSG na tina ya kolakisa lolenge wana pe kotiya bokosi na kolobaka 'tč Kristo akokani na Nzambe. Ezali kokosela Kristo [na oyo etali] kosambela bikeko ndenge moko na lisumu ya Satan.

 

MoKristo moko té akoki kondima mateya ya bosáto na tina 'tč ezali koboya bokasi bonso boa Nzambe Tata, pe ezali koboya lobi na biso  to suka ya bomoi na biso. Wana nde tina Ba-Eklezya ya Nzambe eniokolama mibú 1.600 mobimba.

 

Baponami baniokolámá mingi na tina ya malongi wana epai ya baoyo  bazali komonana lokola ba-ortodokse to atako bongo epai ya baoyo  bapesameli makoki wana na tina 'tč mateya na bango ya boyangeli ezalaki kokende elongó to kopesa lokumu na boyangeli ya ba-sivile oyo kolo ezalaki kosalela bongo. Atako moa mikolo eléká sima, ba-Eklezya ya Nzambe ezuá to eteyá lolenge ya mabongisi ebunáná, oyo nde ésunga bango po 'tč bapika mpendé liboso ya minioko oyo bakutaná na yango.

 

Polo azali koloba 'tč ekotá na Eklezya boweli na moa tango ebele likolo ya oyo etali malongi atako 'tč bozuáká té momeseno ya kolinga boweli (1 Ba-Korintien 11:16). Azali kolakisa 'tč boweli ekelaki to ememaki bokabwani oyo ezali kokota na ba–Eklezya  ya Nzambe

 

1 Ba-Korintien 11:16  Pamba té, esengeli bókabwana po émonana polele banani na kati na bino bazali penza bato ya solo (BLL).

 

Bowéli likolo ya oyo etali lolenge ya Nzambe na bokitani ya Kristo ekota moa kala na kati ya Eklezya. Suka na yango emémá nde bokabwani. Mangomba oyo elandaki mateya ya bosáto to na oyo ekokani na yango, modaliste na tango ya Yoane ezalaki bobele na nzela mibale, kobima na Eklezya tango oyo libunga na bango emonanaki polele lokola Yoane (1 Yoane 2:19) to basuki na antinomisme na kozaláká baKristo  ya misioni ndenge ekómá epai ya ba-Waldensien. Kristo amikotisi na kati 'tč mbala mosusu na suka ya manso. Moto na moto ápona oyo alingi na nzela ya bososoli na ye ndenge ezali kozingolama ná Molimo Mosantu.

 

Lolenge ya malakisi ya bato bateyaka bosáto esalama na lolenge ya momeseno na tango moko songolo. Eteni ya liboso ezali nde kolimbola mateya 'tč Kristo azalaki na Nzambe banda kala, banda ebandeli na esika ya malakisi na ye [Kristo] ndenge ezali baponami na limpinga nyonso. Soki libunga oyo esila kofandisama, malongi ya bokokani ememami tii tango ekoya komonana lokola lipengwa ya kolobaka bokitani to bomikitisi na ye ézali kokitana [ná Nzambe] to 'tč azalaki prŏtotokos [elingi koloba] mbotama ya yambo ya bikelamu nyonso, ebandeli ya bokeli ya Nzambe. Prŏtotokos ezali kombo té ndenge elakisamaki na nzela ya bosolo ya yambo. Na tina wana nde Kristo azali koloba na Eklezya ya Laodisé, na mokanda ya Koyebisa Basekelé 3:14 'tč azali ebandeli to arche ya bikelamu ya Nzambe (tala pe mokanda eyebana na kombo ya Le Début de la Création de Dieu, Comme l’Alpha et l’Omega [229]. Ezali komonana lokola, Eklezya oyo ezali koteya 'tč azali bongo té. Ezali bobele Eklezya moko oyo ezali kosala yango pe malakisi nyonso oyo ekokani na batango esengeli esukisa 'tč tango ya suka ya Eklezya  ezali kosalama pe ndenge wana. Libunga etali bozali seko [boa Kristo], ab origine, ebandá koteyama na ba–Eklezya ya Nzambe mbala ya liboso, na mobú ya nkámá mitano, moa sima ya mobú 1940 mingi-mingi na mibú ya 1950. Esengeli libunga oyo esosolama pe esembolama.

 

 

 

q


 

 



[1] Ezali kombo ya ebale moko kuna na Israel