Christian Churches of God
[F044vii]
Misala Eteni ya 7 :
Molongo ya ntango ya Mangomba ya Nzambe
(Ébongiseli
5.020010620-20021118-20081111-20100629-20191116-20220223)
Lisolo ya ntango ya kala mpe ya ntango ya lelo
ya minyoko ya Batosi ya Sabata kobanda na mobu 27 T.B.
Christian Churches of God
Courriel :
secretary@ccg.org
(Copyright ©
2001, 2002, 2008, 2010, 2019, 2022 Christian Churches of
God
; éd. Wade Cox ; sous-éditeurs
Scott Rambo et al)
(Tr. 2023)
Mokanda oyo ekoki na bonsomi nyonso kosalama kopi mpe kokabolama soki
esalemi na mobimba na yango, kozanga ete
bábongola yango to bálongola makambo kati na
yango. Tyá mpe nkombo, adresi, na liyebisi ya
lotomo ya mokomi. Mosolo moko te ekoki kosɛngama
epai ya bato oyo bakozwa bakopi oyo bakaboli.
Maloba mikuse ekoki kozwama na kati mpe kotiama
na ba artikle to ba zulunalo ya botendi kozanga
ete babuka lotomo ya mokomi.
Mokanda oyo ezwami na nkasa ya World Wide Web
:
http://logon.org/ et
http://ccg.org/
Misala Eteni ya 7 : Molongo ya ntango ya Mangomba ya Nzambe
[F044vii]
27 TB |
Minyoko ya Liboso ya Ligomba
Yoane Mobatisi, moto oyo Nzambe atindaki (Yoane 1:6), momemi-nsango oyo
azali kobongisa nzela (Mal.
3:1). |
28 TB |
Yoane Mobatisi akatami motó - Klisto abandi
mosala na ye.
|
30 TB |
Klisto, Mwana-Mpate ya Nzambe, oyo atosaka Sabata abakami na ekulusu na
Elekeli (mokolo ya mercredi, 5
ya sanza ya Aprili).
|
Lisekwa ya Yesu ya Nazarete, na suka ya mokolo ya
Sabata (samedi 8 aprili/dimanche
9 aprili). Na nsima, na mokolo
ya yambo ya pɔsɔ, (mokolo ya
lomingo 9 Aprili, na ngonga ya
9:00 ya ntɔngɔ), amati likoló
lokola Libonza ya Liboke oyo
Baningisa, mbuma ya liboso kati
na bambuma ya liboso.
Tala mokanda :
Libonza ya Liboke oyo Baningisa
(No. 106b).
|
|
30-31 TB |
Bayekoli batindami na bikolo ndenge na ndenge mpo na kofandisa mangomba.
|
Elobami ete Yozefe moto ya Arimatea, elongo na Aristobule, nde bamemaki
kondima na Grande-Bretagne. Yuda
Timoté amemaki yango na Inde,
Marko amemaki yango na
Alexandrie, Yoane na Efese,
Petelo amemaki yango na Antiokia
mpe na Parthie elongo na bato
mosusu oyo bakendaki mpe na
bikólo mosusu oyo etángami na [Mokanda
ya]
Misala
(tala mokanda
Ebandeli ya Eklezia na
Grande-Bretagne (No. 266)
mpe lisusu
Bofandisi
ya Eklezia na bokambi ya
bayekoli Ntuku nsambo (No. 122D)).
Makomi oyo (No.
122D)
ezali kolobela
diocèse mpe liwa ya bakambi ya
yambo ya eklezia.
|
|
30-70 TB |
Eklezia ya Yelusaleme ezali konyokwama na mawa te na maboko ya Bayuda.
Tala mokanda
Elembo ya Yona mpe Lisolo ya
botongi lisusu ya Tempelo (No.
013).
|
34 TB |
Babɛti Etienne mabanga tii akufi. Bandimi bapalangani na Yudea mpe na
Samaria. |
Soudan. Baklisto ya liboso; nsango malamu ememami na Nubie (Meroc) na
mokube ya Ethiopie oyo
abatisamaki na Filipe.
|
|
Mosala [ya Nzambe] yango epalanganaki epai ya Basamalia na nzela ya
Filipe; minyoko ya sika.
|
|
42 TB |
Mosakoli Marko akomi na Alexandrie, abandisi oyo ekokoma na sima, Eklezia
Copte.
|
Fenisia Chypre, Antiokia: “Bato Mingi bandimaki
mpe bazongaki epai ya Nkolo” (Misala 11:21). |
|
44 TB |
Minyoko na Yelusaleme nà boyangeli ya Mokonzi Erode Agripa I; Yakobo,
ndeko ya Yoane, abomami,
bokangami ya Petelo na boloko pe
kokima na ye.
|
50 TB |
Babengani Bayuda mpe baklisto na Loma.
|
Baklisto ya Asulia basali Eklezia ya Ɛsti (oyo na
nsima ekómaki Lingomba [oyo
babengi] Nestorien).
|
|
54 TB |
Minyoko ya Liboso ya baklisto kowuta na bokonzi ya Loma na bokambi ya
Amperɛrɛ Néron,
|
58 TB |
Bakangi Paulo na Yelusaleme.
|
60 TB |
Batindi Paulo na Loma mpo na kosambisa ye.
|
61 TB |
Paulo na Loma na bokengeli ya basoda; nsango malamu esakolami na
mboka-mokonzi ya ampire,
|
Paulo akomi ete: “Nsango Malamu oyo ekómi epai na bino ezali kopalangana
na mokili mobimba” (Bakolose
1:6, Yelusaleme) ;
“Nsango
Malamu, oyo boyoki, esakolami na
libota mobimba ya bato”
(Bakolose 1:23; na Greke “na
bikelamu nyonso na nse ya lola”).
Grande-Bretagne (oyo na nsima
ekómaki Royaume-Uni). Baklisto
ya liboso oyo bafandaki kuna
(basoda ya Loma, bato ya
mombongo); ebandeli ya Eklezia
ya ba Celtes.
|
|
63-64 TB |
Nsuka ya baposo 62 ya bambula ya Danyele 9:25.
|
Martiru ya Yakobo, ndeko ya Klisto, Mokambi ya
liboso ya [Eklezia ya]
Yelusaleme.
|
|
Martiru ya ntoma Marko na Baucalisi
pene ya Alexandrie. |
|
Minyoko kowata na Néron ebandi; Paulo ná Petelo bakufi bamartiru.
|
|
Mɔtɔ Monene ya Loma; bankóto ya baklisto
batumbami to babomami na
amperɛrɛ Néron.
|
|
66 TB |
Mobulu mpe kobomama ya Bayuda na Ezipito: bato 50 000 bakufi na
Alexandrie, 60 000 na bisika
mosusu. Vespasien elongo na
basoda 60 000 akitisaki
botomboki ya Bayuda; azwi lisusu
Galilée. |
70 TB |
Nsuka ya Baposo Ntuku Sambo ya bambula mpe kobebisama ya Tempelo.
Kobebisama ya Yelusaleme na Tito
elongo na ba légions
[ya
basoda] 4; Bato 600 000
babomamaki na Yudea, Bayuda 10
000 babakamaki na ekulusu,
Bayuda 90 000 [bamemami] na Loma
lokola baombo; Bayuda
bapalanganaki na mikili mosusu.
Baklisto bayokaki makebisi ya Masiya na ebandeli mpe bakimaki na Pella nà
bokambi ya Simeona mpo na kokima
mampinga ya Loma (Talá World
Christian Encyclopedia (pp.
23-32),
A Comparative Survey of Churches and Religions in the
Modern World, Oxford University Press, 1982.) |
71 TB |
Colisée ya Rome etongami – oyo ekomisi martyru ya baklisto lisano.
|
72 TB |
Baklisto oyo bakimaki Yelusaleme na mobu 70 T.B., bazali sikawa kozonga na
Yelusaleme. Basili kosala
ba-eklezia ya boklisto na
Palestine mobimba, na Syrie mpe
na Mésopotamie, kasi bakomaki na
matata na ba-eklezia ya boklisto
ya ba grec na oyo etali kotosa
mibeko to Torah. Eklezia ya
Katolike ya mikolo na biso
ekanisaka ete ezali bongo mpo
Petelo ná Paulo batyaki
ebongiseli moko ekeseni mpo na
Bagreke, kasi ezalaki bongo te.
Ezali mpe na ntina koloba ete
titre "pápa" ezwamaki epai ya
bakambi na ba episkopo minene
lokola Alexandrie, Yelusaleme
mpe Antiokia na ekeke ya misato,
kasi ata moke te epai ya
bantoma.
|
81 TB |
Minyoko ya mibale kowuta na bokonzi ya Baloma, na bokambi ya Domitien.
|
98 TB |
Minyoko ya misato kowuta na ampire, na bokambi ya Trajan.
|
111 TB
115 TB |
Losambo ya mokolo ya Lomingo ekoti na eklezia ya Loma.
Martiru ya Ignace, Episkopo ya Antiokia. |
120 TB |
Lingomba ya ba vaudois esalemaki na mabwaku ya Piemonte nsima ya mobembo
ya Polycarpe, moyekoli ya Ntoma
Yoane, longwa na Smirne. Kobanda
ntango wana, bakomaki kotangisa,
kolongwa na tata koleka epai ya
mwana, mateya oyo bazwaki epai
ya bantoma, na ndakisa kotusa Ba
Sabata, Ba Sanza ya Sika, mpe
Bafɛti. Tala mikanda
:
Bokabolami monene ya Mangomba
oyo ebatelaka Sabata (No. 122) ;
Basanza ya sika ya Yisalaele
(No. 132)
mpe
Mosala ya Mobeko ya Minei na
Lisolo ya Mangomba ya Nzambe oyo
ebatelaka Sabata (No. 170).
|
Liyebisi: Ba Vaudois bazalaki ba Unitariens
Subordinationnistes oyo bazalaki
kobatela sabata kala yambo Valdo
ayebena – engenbene Dugger nà Dodd,
A History of the True Religion,
(3e éd. Jérusalem,
1972, p. 224ff.). |
|
132 TB |
Botomboki ya mibale ya Bayuda na bokambi ya Bar Kokhba; kobebisama ya
mibale ya Yelusaleme na Baloma
na mobu 134; Bayuda pene na
nyonso ya Palestine bakufi to
bakimi. |
154 TB |
Anicet akɔtisi fɛti ya Easter/Paques ya Bapakano na Lingomba ya Loma.
Polycarpe, moyekoli ya Yoane
azali kotɛmɛla ye. Polycarpe
azali kokamba Lingomba ya Esti
na Smyrne mpe azali koloba na
nkombo ya ba Quartodecimans
nyonso.
|
Justin Martyr akomi Apologie na ye
ya liboso epai ya Amperɛrɛ
ya Loma na nkombo ya Lingomba ya
Loma. Alimbolaki ete Klisto
azalaki Anzelu Monene ya TK
(Testama ya kala) oyo apesaki
Moize Mibeko. Na nkombo ya
Eklezia ya Loma, Justin akomaki
(Dial. LXXX) ete soki bakutanaki
na bato oyo bamibengi bakristu
mpe baoyo, [balobaka ete] ntango
bakokufa, bakokende na lola,
basengeli kondima bango te mpo
bazalaki bakristu te. Ezalaki
komekama ya moklisto ya solo.
Ezalaki shibboleth na Eklezia.
Bato oyo bazalaki koloba ete
ntango bakokufa bakokende na
lola bazalaki ba Gnostiques,
bato ya lokuta.
|
|
156 TB |
Liwa ya episkɔpɔ ya Smirne Polycarpe na moto likolo ya bakonyi. |
161 TB |
Minyoko ya minei kowuta na bokonzi ya Loma, na bokambi ya Marcus Aurelius.
|
180 TB |
Théophile ya Antiokia alobeli mpo na mbala ya liboso trias oyo na nsima
ebongolamaki na ndenge ya mabé
Trinité (na Lingala Bosato), mpe
ebandeli ya liteya ya bozoba ya
Binitaire emonani mpo na mbala
ya liboso na lisolo ya eklezia
(tala
Teoloji ya
Bonzambe
ya Ntango ya Liboso
(No.
127)).
Tala pe
Bobebisi ya Teoloji ya Bonzambe
ya Liboso na ba
Binitaires mpe ba
Trinitaires (No. 127B)). |
192 TB |
Episkɔpɔ Victor ya Loma akɔtisi na makasi
Easter/Pâques na esika ya
Elekeli to Pasika, mpe Matata ya
Quartodeciman ekaboli eklezia.
Polycrate, moyekoli ya
Polycarpe, azali kotɛmɛla
etuluku ya Loma oyo epɛngwaki.
Irénée, episkɔpɔ ya Lyon, ameki
kokota likambo yango kasi
ezalaki mpamba. Tala mokanda :
Matata ya Quartodeciman (No.
277).
|
193 TB |
Minyoko ya mitano kowuta na bokonzi ya Loma, na bokambi ya Septime Sévère.
|
195 TB |
Irénée atalisi mpe alimboli liteya oyo ebongi ya bomoko, na oyo etali
Lolenge ya kozala ya Nzambe na
buku Kotelemela mapengwi. Alobi
ete ntina ya baponami ezali ya
kokoma elohim to theoi (na
maloba mosusu banzambe, tala
Zek. 12:8) engebene na makomi ya
Biblia (Tala mokanda
Baponami bazali Ba-Elohim (No.
001)).
|
200 TB |
Botosi ya sabata epalangani mingi mpe emonani ete ebundisamaki uta na
Loma. Bazalaki kokumisa Sabata
na Ezipito, ndenge emonisami na
buku Oxyrhynchus Papyrus (pene
na mobu 200-250 T.B.). |
Origène apesaki mpe toli ete bátosa Sabata.
|
|
Ndenge moko mpe, constitution ya
Bantoma Basantu (Ante-Nicene
Fathers, Vol. 7, lok. 413;
pene na ekeke ya misato) elobi
boye: Bokotosa Sabata, mpo na Ye
oyo atika mosala na Ye ya
bozalisi, kasi atika te mosala
na Ye ya botambwisi: ezali
bopemi mpo na komanyola mibeko,
te mpo na kofanda mpamba.
|
|
Minyoko ya mabe mpe ya nsɔmɔ oyo basalaki baklisto Copte na Ezipito mpe
bankóto ya bato bakufaki
bamartiru.
|
|
Tertullien alobi ete Lingomba ya Angleterre esilaki kosalema banda kala na
ntango wana.
|
|
220 TB |
Mikakatano ya Modalisme emonani na masolo oyo esalemaki kati na ba pápa ya
Loma na ya Alexandrie. Bamekaki
kotia bokesanisi kati na Trias
ya Tata, Klisto mpe Molimo
Mosantu. Awa, bopusi ya
Modalisme ya Attis emonani mpo
na mbala ya liboso na lingomba
ya boklisto ya Loma, Klisto
atombolami na molongo ya Nzambe
na ebongiseli moko modale. Tala
Mokanda
Teoloji
ya
Bonzambe ya Ntango ya liboso
(No.
127).
|
Sabata na Inde |
|
220 TB |
Bobandi ya botosi ya Sabata na Inde ebimisaki botiani ntembe na Lingomba
ya Bouddha na mobu 220 T.B.
Engebene Lloyd (The Creed of Half Japan, lok. 23), bokonzi ya Kushan na Nɔrdi ya
Inde, ebengisaki likita ya
banganga-nzambe ya Lingomba ya
Bouddha na Vaisalia mpo na
kosala ete basango ya Lingomba
ya Bouddha bátosa Sabata pɔsɔ na
pɔsɔ. Basusu basepelaki mingi na
makomi ya Testama ya Kala na
boye ete bakomaki kotosa Sabata.
|
235 TB |
Minyoko ya motoba kowuta na bokonzi ya Loma, na bokambi ya Maximinus.
|
249 TB |
Minyoko ya Sambo kowuta na bokonzi ya Loma, na nse ya mokambi ya basoda
Decius; Leta ezalaki komeka na
ngonga nyonso koboma boklisto.
|
253 TB |
Minyoko ya mwambe kowuta na bokonzi ya Loma, na bokambi ya Valerian.. |
270 TB |
Minyoko ya libwa kowuta na bokonzi ya Loma, na bokambi ya Aurelien.
|
300 TB |
Na ekeke ya 4, banganga-nzambe bapakano ya nzambe
Attis, bamilelaki koloba ete
bakambi ya boklisto na Loma
bayibaki mateya na bango nyonso. |
303 TB |
Minyoko ya Ntuku moko mpe ya nsuka kowuta na
bokonzi ya Loma, na bokambi ya
Dioclétien; etinda ya kobebisa
bandako nyonso ya eklezia mpe
makomi.
Bakristo soki 500 000 babomamaki na molende, na
boumeli ya bambula 10. |
Sabata na Espagne |
|
305 TB |
Na kanɔ́ 26 ya Likita ya Elvira (soki 305), emonani ete Lingomba ya
Espagne ebatelaki Sabata. Loma
ekotisaki momesano ya kokila
bilei na mokolo ya Sabata mpo na
kotelemela botosi ya sabata.
Pápa Sylvester (314-335) azalaki
moto ya liboso oyo apesaki
motindo na mangomba ete bakila
bilei na mokolo ya Sabata, mpe
Pápa Innocent (402-417)
akómisaki yango mobeko na
mangomba oyo ezalaki kotosa ye.
Innocentius apesaki motindo ete Sabata to mokolo
ya Samedi, esengeli ntango
nyonso ezala mokolo ya kokila
bilei
(Peter Heylyn, History of the
Sabbath, Part 2, Ch. 2,
Londres, 1636, lok. 44). |
314 TB |
Mobeko ya Tolerance ya Milan, Amperɛrɛ Constantin
alukaki kosalela boklisto mpo na
makambo ya politiki, mpe na
ebandeli apesaki mabɔkɔ na
etuluku ya Baloma, oyo ekómaki
kondima mateya ya Athanase mpe,
na nsima, oyo ya Bakapadosien.
Mateya ya Eklezia ekotaki
mobulungano likolo ya mangomba
ya bagnostique, na bopusi ya
losambo ya mabombami.
Constantin asungaki etuluku ya
ba-Athanasien na likanisi oyo ya
libunga ete, lokola bazalaki
ebele mingi na Loma, bango nde
bazalaki bongo lingomba ya
monene, kasi liyebisi ya Arius
na Synode ya Alexandrie oyo
etondaki na bato meke, ememaki
nsukansuka na etumba na moninga
na ye amperɛrɛ, Licinius, mpe
[ememaki] na Mikakatano ya mibu
322-323 T.B |
Pápa Sylvester (314-335) azalaki moto ya liboso
oyo apesaki mitindo na mangomba
ete bákila bilei na mokolo ya
Sabata. |
|
Loma emeki kotelemela botosi ya Sabata.
|
|
318 TB |
Likita ya Ba Desposynis:
Na mobu 318, Constantin apesaki mitindo ete
bokutani esalema kati na
episkɔpɔ ya Loma mpe ba
desposyni ; baepiskopo oyo
bazalaki ya libota ya Yesu
Klisto. |
Ba desposynis (oyo elimboli mpenzampenza na Greke
‘Kozala baoyo ya Nkolo’, mpamba
te bazalaki bandeko ya makila ya
Yesu Klisto) basengaki
Sylvestre, oyo azalaki sikawa na
lisungi ya Baloma, ete atika
kondima bokonzi ya bagrec oyo
bazalaki baepiskɔpɔ ya baklisto
ya Yelusaleme, Antiokia, Efese,
na Alexandrie, mpe atya
ba-desposynis bazala baepiskɔpɔ
na esika na bango. Lisusu,
basɛngaki ete momeseno ya
kotinda mbongo na Yelusaleme,
oyo Ezalaki mama ya Mangomba,
ezongisama. Momesano yango
eyebani na pɛtɛɛ nyonso lokola
ebongiseli ya kopesa moko na
zomi kati na moko na zomi (dîme
de la dîme), oyo ezalaki
kosalema kati na eklezia kino
ntango Amperɛrɛ Hadrien
apekisaki yango na mobu 135 T.B.
Bandeko ya makila ya Klisto wana
basɛngaki ete bázongisa Mibeko,
oyo esangisi Sabata mpe
ebongiseli ya Mikolo ya bule,
Bafɛti mpe ba Sanza ya Sika ya
Biblia. Sylvestre aboyaki
bosenga na bango mpe alobaki ete
kobanda wana mama ya mangomba
ekómi na Loma mpe asɛngaki na
makasi ete bándima baepiskɔpɔ
oyo bazalaki Bagreke bákamba
bango.
|
|
Yango ezalaki masolo ya nsuka oyo eyebani ya
mangomba oyo ebatelaka Sabata na
ɛsti, oyo ekambamaki na bayekoli
oyo bazalaki bakitani ya bandeko
ya makila ya Masiya. |
|
Episkɔpɔ, to pápa (bakambi nyonso ya baepiskɔpɔ
minene bazalaki kobengama pápa
na ebandeli, ntango liloba yango
ekɔtisamaki uta na mangomba
(sectes)), na mayele mabe mpe na
lisungi ya Loma apesaki mitindo
ete báboma bango, mpe etinda ya
koboma bango ekweyelaki libota
mpenza ya Klisto kobanda mobu
318.
Tala mokanda :
Ngɔndɔ Mariam mpe Libota ya Yesu
Klisto (No. 232). |
|
322 TB |
Liyebisi ya Arius na Synode ya Alexandrie oyo
etondaki na bato mɛkɛ, oyo bato
balobelaki mingi, nsukansuka
ememaki etumba na Licinius,
moninga Amperɛrɛ ya Constantin,
mpe mikakatano ya mibu 322-323
T.B.
|
325 TB |
Babengisi Likita ya Nicée mpe ekutani. Ba kanɔ́ ya likita ya Nicée
ebungaki. Na sima emonanaki ete
ezalaki kaka 20 oyo ebandaki
kokotisa bozoba lokola : mibeko
ya ndako mpo na bakonzi ya
mangomba oyo babikaka na basi,
elingi koloba bonzemba ; minyoko
na nzela ya komonisa pasi ba
Unitarien (babengami na lokuta
ba Arien) mpe ba oyo basungaki
Licinius; Bofandisi ya
ebongiseli ya diocèse, mpe
bokonzi na yango likoló na
banganga-nzambe, mpe kopesa
nzela bakonzi ya mangomba
kodefisa mbongo mpo na kofutisa
yango na matabisi ; mpe bokotisi
ya mabondeli ya ngonga nyonso ya
kotelema na losambo ya mokolo ya
lomingo mpe na ntango ya "Eleko
ya Pasika". Oyo babengaka eleko
ya Pasika ezalaki solo bokotisi
mpe bobongisi (harmonisation) na
makasi ya Easter/Paques ndenge
ezalaki kosalema na Ouesti banda
Loma na ebongiseli ya Attis mpe
ba grec na Esti na nse ya
ebongiseli ya Adonis mpe na
Ezypito na nse ya ebongiseli ya
Osiris/Isis. (Fɛti yango ezwaki
esika ya Elekeli (pasika) oyo ya
Biblia). Credo oyo etongami
lisusu uta na Constantinople
yango moko, ebandisi likanisi ya
Binitarisme oyo esengelaki mpo
na bokeli ya Bosato mpe ekotisi
bozoba oyo elobi ete Klisto
azalaki " mwana se moko ya Tata
", mpe yango elongoli bongo
elaka ya baponami lokola bana
babotami na Nzambe. Athanase
alobi (na Ad Afros) ete ezalaki
na baepiskɔpɔ 318 oyo bazalaki
wana. Mbala mingi, bazalaki
kobenga Arius na Likita yango,
oyo mbala mosusu ebandaki na
mokolo ya 20 Mai ya mobu 325
T.B. na bokambi ya Hosius,
moathanasia ya Cordue.
Constantin asanganaki elongo na
likita yango mokolo ya 14 juin.
Mpo na kokoma na boyokani,
Constantin amemaki etuluku moko
ya basoda ya Loma mpe akangaki
motango moko ya baepiskɔpɔ mpe
abenganaki Arius, Théonas ya
Marmarica mpe Secundus ya
Ptolémée na Illyrique. Na nsima,
batumbaki mikanda ya Arius mpe
bapesaki bango misato etumbu
[anathème]. Baoyo batikalaki
bandimaki elembo ya Kredo, na
mokolo ya 19 Juin. Likita yango
esukaki le 25 août nà ‘feti’ oyo
Constantin alengelaki, na feti
yango ba episkopo bazwaki
makabo.
|
Sanza misato nsima ya Likita yango, Eusèbe ya Nicomédie mpe Théognius ya
Nicée, oyo batindamaki na makasi
kotya sinyatire na Kredo,
bakimaki na mboka mopaya, pamba
te bayaki koboya yango na nsima,
batikaki mpe Théodote ya
Laodicée, oyo mpe atyaki
sinyatire na kotindikama mpe
sima aboyaki yango,
kasi ayaki kowangana
bango na esika ya kosangana na
bango.
|
|
Minyoko ebandisami na kotiyaka
bitumbu ya ntubela likolo ya Ba
Unitariens (oyo babengaka na
libunga ba Ariens) mpe na baye
basungaki Licinius.
|
|
328 TB |
Constantin, lokola ayaki kososola ete ba-athanasien bazalaki te lingomba
oyo ezali na bato mingi mpe ete
bazalaki liziba ya bokabwani mpe
ya bonyokoli na Ampire, azongisi
lisusu bakambi mitano ya
[Lingomba ya] Unitaire (Elobami
ete yango esalemaki na botindiki
ya Constance, mwasi oyo Licinius
atikaki. Kasi, ekoki kozala ete
azalaki bobele moto moko ya
[Ligomba ya] Unitaire oyo
ayebanaki mingi, ya etuluku ya
Eusèbe to ya Arius). Likambo
ezalaki ete, ebongiseli ya
boklisto ya Unitaire ezalaki
kolanda mibeko ya Biblia mpe
ezalaki komitungisa te mpo na
koyangela bikólo. Ekólo moko na
moko ezalaki ya kokabwana mpe
ezalaki nà bokambi ya bakonzi na
yango, mpe ebongiseli ya losambo
ya ekólo yango ezalaki kati na
bango nà Nzambe. Ekólo oyo
etosaki Nzambe epambolamaki.
Ampire ezalaki komitungisa mingi
mpo na koyangela mokili mobimba,
mpe bato oyo babongwanaki kati
na lingomba na Loma bazalaki mpe
na makanisi wana. Na yango,
bakutanaki na ebongiseli oyo
ezalaki koluka bokonzi likoló na
mokili [mobimba] mpe oyo ekokaki
te kondima batɛmɛla modɛlɛ
yango. Yango wana, ebongiseli ya
Lingomba ya Loma ekotisaki
ebongiseli ya bapakano ya
losambo ya moi mpe ya Ba-Ariens
kati na boklisto, na boye ete
moto moko te oyo andimaka Biblia
akoki kolanda bibongiseli yango
mibale.
|
Sabata na Perse |
|
335 TB |
Mangomba ya Perse oyo ezalaki kobatela Sabata, enyokwamaki bambula ntuku
minei na bokonzi ya Shapur II,
kobanda 335 kino 375,
mingimingi, mpo na botisi
ya Sabata.
|
“Bazali
kotyola moi-nzambe na biso.
Boni, Ezalaki Zoroaster te,
mobandisi mosantu ya bindimeli
na biso ya bonzambe, oyo eleki
mibu nkóto, abandisaki mokolo ya
lomingo mpo na kokumisa moi mpe
alongolaki Sabata ya Testama ya
Kala?
Nzokande baklisto wana bazali na milulu ya lingomba na mokolo ya samedi”
(O'Leary
The Syriac Church and Fathers,
pp. 83-84, requoted Truth
Triumphant p. 170). |
|
Monyoko yango emonanaki na Mpótó na Likita ya
Laodikia (pene na mobu 366).
Hefele alobi boye: |
|
Kano 16 – Tika ete Baevanzile elongo na Makomi misusu etangama na mokolo
ya Sabata (tala lisusu Ba kano
49 na 51, Bacchiocchi, fn. 15,
lok. 217). |
|
Kanɔ́ 29 – Baklisto basengeli te komikomisa neti bayuda na kopemaka na
mokolo ya Sabata, kasi basengeli
kosala mosala na mokolo wana,
mpe kokumisa mokolo ya Nkolo
esika na yango, na kopemaka,
soki likoki ezali, lokola
bakristu. Kasi, soki moto moko
azwami na kulukaka komikomisa
neti Moyuda, tiká ete alakelama
mabe na Klisto (Mansi, II, nk.
569-570, talá mpe Hefele
Councils, Vol. 2, b. 6) |
|
337 TB |
Amperɛrɛ Constantin abatisamaki [neti] Unitarien na mbeto na ye ya liwa na
Eusèbe.
|
339 TB |
Minyoko makasi ya baklisto na Perse, tii na mobu 379; minyoko ya mabe kasi
ya ngonga nyonso te kowuta na
bakonzi ya Sassanide tii ntango
Islam elongaki na mobu 640.
|
345 TB |
Minyoko oyo ezali na ɛsti ya Syrie mpe na Perse etindi ba nestorien 400
elongo na episkɔpɔ moko báfanda
na Malabar, na Inde.
|
351 TB |
Ba Goths Unitariens babimisi Biblia na lokota
ya Ba Goths. |
Bayuda Babongoli Manáka
|
|
358 TB |
Babongoli Manáka ya Bayuda uta modele ya eleko ya Tempelo na nzela ya
ebongiseli moko boye ya kotanga
bambula, mpe Rabbin Hillel II
atiaki ba ndelo na yango pene na
mobu 358 T.B. (Ezalaki kowuta
na ba données ya ba rabis
ya Babilone pene na mobu 344
T.B.). Babateli Sabata ya
Valdense, mpe na nsima babateli
Sabata ya Transylvanie,
balandaki manáka ya Bayuda te,
kasi bazalaki kotosa boyokani ya
astronomi ya Sanza ya Sika. Tala
mokanda:
Manáka ya Nzambe (No. 156)
mpe maloba ya ebandeli ya Cox
mpo na R. Samuel Kohn,
Ba sabbatarien na Transylvanie
(No.
A_B2),
[1894], CCG Publishing, 1998.
|
380 TB |
Ba Montaniste, na ekeke ya mibale, babandaki losambo ya kosambela Molimo
Mosantu, mpo ete bazalaki kozela
ete Molimo Mosantu eya mpe ezwa
esika ya bana mibali mpe esakola
nsango malamu ya kokoka mingi
koleka. Likanisi oyo eboyamaki,
kasi ememaki na Likita ya minei
ya Loma na mobu 380, epai wapi
Pápa Damase akweisaki moto
nyonso oyo aboyaki ete esengeli
kosambela Molimo Mosantu ndenge
moko Tata mpe Mwana (ibid., lok.
711). Na yango, na mobu oyo
elandaki (381), na Likita ya
Constantinople, Babakisaki
Molimo Mosantu na Bonzambe mpo
epesa Bosato, atako mbala mosusu
elongaki mpenza te ndenge ba
cappadocien balingaki ezala.
Yango ezali bokeseni monene oyo
elandi kati na Mangomba ya
Nzambe mpe Lingomba ya Bosato.
|
381 TB |
Likita ya Constantinople ebimisi liteya ya bosato mpe ndimbola ete Molimo
Mosantu, azali eteni ya misato
ya Bonzambe, na kotombolaka mpe
kolendisaka lipengwi ya
Binitaire oyo ewutaki na Likita
ya Nicée. Kasi, etɛlɛmɛlo
mobimba ya mateya ezwamaki te
kino Likita ya Chalcédoine na
mobu 451 T.B. Na Likita yango,
ba semi-Ariens ntuku misato na
motoba mpe ba Macédoniens to
Pneumatomachi babimaki. Nsima ya
kobima na bango, Likita
etikalaki kaka na baepiskɔpɔ
150. Na yango, ezalaki te
komonisa eteni monene ya
boklisto ya ntango wana.
|
Ambro[i]se ya Milan azwi bokonzi ya Lingomba ya
Loma,
elongo na Théodose.
|
|
Koswana ya ba Athanasiens/ba Ariens ememaki
minyoko ya bololo mpenza.
|
|
Mateya oyo balobaka ete ezali ya Arius, elingi
koloba [mateya oyo elobi ete]
Klisto nde akelaki Molimo
Mosantu, emonani te/ ezwami te
na moko ya makomi ya Arius to ya
lingomba [na ye].
|
|
Talá mokanda:
Socianisme, Arianisme mpe
Unitarisme (No. 185)).
|
|
Amperɛrɛ ata moko te oyo azalaki kondima Bosato afandaki na kiti ya
bokonzi kino na mobu 381, ntango
Bosoto esalemaki na
Constantinople na libateli ya
Théodose. Bango nyonso bazalaki
ba unitaires tii na mobu 381,
longola kaka mopɛngwi Julien.
|
|
Bondimi oyo ya Unitarien etongami likolo ya teoloji oyo emonisami na
Nzembo 45:6-7 mpe Baebre 1:8-9.
Ba-apologistes ya liboso, na
ndakisa Irénée ya Lyon,
basimbaki yango na ekeke ya 2.
Teoloji yango, ba Goths, ba
Vandals, ba Alains, ba Suevis,
ba Heruli, ba Bretons, ba
Lombards, ba Allemands, mpe
mabota nionso ya Nordi bandimaki
yango.
Talá mokanda:
Bozali ya Liboso ya Yesu Klisto
(No. 243) mpo na credo ya ba
Goths). Yango eutaki na mateya
ya ba théologiens mpe bayekoli
ya bantoma oyo basilaki kozala
bikeke mingi yambo Likita
ya Nicée [esalema] na mobu 325
T.B., epai wapi mingi kati na
baepiskɔpɔ yango bazalaki wana.
Lipengwi ya Binitarisme
ebotamaki na Likita yango.
|
|
Na mobu 381, Bosato esakolamaki na Constantinople uta
na teoloji ya ba cappadociens
Basil, Grégoire ya Nysse mpe
Grégoire ya Nazianze. Bobebisi
ya kondima na Bagreke mpe baloma
ekomaki komonana. Bandimi ya
Bosato babengaka na ndenge ya
mabe mpe na bozangi bosembo
credo yango Arianisme, mpo na
kopesa likanisi ete mateya na
bango (bato ya bosato) ezali ya
kala mpe ete malongi yango
eutaki na Arius na ekeke ya 4.
Bato ya Bosato babengaki
mateya ya Unitarien
subordinationniste na kolanda
nkombo ya Arius (Arianisme) na
nsima ya Eusèbe ya Nicomédie
(Eusebianisme) mpe ya baepiskɔpɔ
mosusu oyo bazalaki na mbula
mingi koleka Arius (oyo
asanganaki kutu te na Likita ya
Nicée, babengisaki ye bobele mpo
na ba conseils ya logique). Bato
ya Bosato balobi na ntina na Ba-Ariens
ete bateyaka ete Molimo ekelami
na mwana, nzokande, na bosolo,
yango ezali liteya ya
Filioque
oyo ebimaki uta na Likita
ya Toledo, kowuta na Bakatolike
bango moko na ekeke ya motoba.
Ata Bagreke baboyaki likanisi
yango. Bato oyo babengaka
likanisi yango Arienne, bazali
kosala na nko na bozangi bosembo
to bazali kososola malamu mpenza
te mpo na koyeba makambo oyo
bazali koloba. |
|
382 TB |
Na mobu 382, Théodose I azongisaki ba Visigoths na ampire kasi bazalaki
kaka ba Unitariens. Balobaka ete
ezalaki bakonzi, mingimingi ya
Valens, nde babongolaki mabota
ya nɔrdi na Lingomba ya
Unitarisme kasi na Lingomba ya
Bosato te. Ba Goths, ba Vandals,
ba Alans, ba Suevi, ba Heruli,
bango nyonso bazalaki ba
Unitariens, ndenge moko mpe na
mabota ya ba Teutons, mpe
motango ya baepiskɔpɔ oyo
bautaki na mabota ya ba
Unitariens bazalaki na Nicée. Ba
Hermundures allemands batikalaki
ba Unitarien tii na ekeke ya 8.
Ndenge moko mpe, baepiskɔpɔ ya
Celte ya Grande-Bretagne
bazalaki ba Unitariens oyo
bazalaki kotosa Sabata. |
385 TB |
Bobengami ya motango moko ya bato ya Sabata uta na Grande-Bretagne mpo na
kokende na Irlande nsima ya
kobomama ya Priscillien.
|
Ba-Celtes bazali kotosa Sabata |
|
Henry Charles Lea, mokomi monene na ntina ya ba Inquisitions ya ba pápa,
na ebandeli ya minyoko oyo
esangisi ekateli ya etumbu ya
liwa oyo mibeko ensengaki mpo na
lipɛngwi, alobi ete, na ntango
ya kobomama ya Priscillien mpe
bato na ye motoba na mobu 385
T.B., "basusu babenganaki bango
na esanga moko ya mobulu oyo
Ezalaki mosika koleka
Grande-Bretagne".
(A History of the Inquisition of the
Middle Ages, vol.1, New
York: Harper & Brothers 1887,
lok.213.) Esanga wana ya nsɔmɔ
ezalaki nini? Mbala mosusu ekoki
mpenza kozala Irlande.
Grande-Bretagne na Irlande na
ntango wana ezalaki bisika oyo
bazalaki kotinda bato oyo
babengani pe ezalaki bisika ya
koteka baombo. Soki, ya solo,
"bapengwi" mingi ya sembo
babenganamaki na Irlande na
boumeli ya bikeke mingi, yango
ekokaki
se komema bongwana monene
na esanga yango, ekomaki esika
monene ya pole na ntango ya
Patrick (na ekeke ya 5),
Colomba (521-597), mpe
Colomban (pene na 540-615 ), na
ntango molili ya boyangeli ya
mabe ya pápa ezalaki kosala na
kontina yango.
Bamisionele (Bateyi Nsango malamu) balongwaki na Irlande mpo na kokende na
Suisse, Bohême mpe kyiv. Irlande
ezalaki moko ya bitúká oyo
ezalaki mpasi mingi mpo na Loma
akonza yango, mpe yango elimboli
milende oyo esalemaki na boumeli
ya bambula koleka 1200 mpo na
kokweisa mpenza esanga yango ya
Irlande. (Ezwami na buku
Cherith Chronicle,
Aprili-Yuni 1998, nk. 46-47.)
|
|
Lingomba ya Celte, oyo ezwaki esika na Irlande, Écosse mpe
Grande-Bretagne, ezalaki
[kosalela] Makomi ya lokota ya
Syriaque (Byzantine) nà esika ya
[libongoli] ya Vulgate ya Latin
ya Loma. Lingomba ya Celte,
elongo na Ba vaudois mpe ampire
ya Ɛsti, batosaki Sabata ya
mokolo ya nsambo. Ntango
Mokonzi-mwasi Margaret akimaki
na Écosse elongo na tata na ye
Edward Etheling, oyo azalaki
prétendant ya kiti ya bokonzi ya
Angleterre, akomaleki "bandeko
(cousins) na ye ya Angleterre
mpo na kotalisa ndenge azalaki
kokamwa
mimeseno ya losambo ya
bato ya Écosse. Kati na makambo
oyo bato ya Écosse basalaka,
ezalaki na likambo oyo ete
“basalaka mosala mokolo ya
lomingo, kasi bazalaki kopema
mokolo ya Samedi lokola sabata”.
Akomelaki moto mosusu ete:
“bameseni mpe kozanga kokumisa
mikolo ya Nkolo (mikolo ya
lomingo); mpe boye bakobaka
lokola mikolo misusu nyonso,
kosala misala nyonso ya mabele” |
|
“Botosi ya Sabata ya mokolo ya Samedi na bato mingi ya Écosse etambolaki
elongo na boboyi na bango ya
bokonzi ya Pápa na oyo etali
makambo ya elimo’. Atako Mokonzi
Nectan asalaki milende mingi,
bikeke mingi esili koleka,
boklisto ya Écosse ezalaki kaka
ya lolenge ya ‘Columban’ to ya
'ba celte', kasi ya ba
'Loma'
te.
|
|
"Lisolo ya Écosse oyo ebetami,
oyo eyebani mingi -- Scotland:
A Concise History ya P. Hume Brown (Langsyne) -- elobi ete na
ntango Margaret azwaki bokonzi,
'bato bazalaki kosala mosala
mokolo ya lomingo mpe bazalaki
kobatela mokolo ya Samedi lokola
mokolo ya Sabata’”. Peter
Berresford Ellis, na buku Celtic
Heritage (Constable, 1992),
lokasa 45, akomi boye: “Ntango
Loma ekomaki kotya likebi kati
na Lingomba ya ba Celtes pene na
nsuka ya ekeke ya 6 T.B.,
bokeseni ezalaki mingi kati na
bango... Sabata ya ba Celtes
ezalaki kotosama na mokolo ya
Samedi”. Komentere ya Ellis
elobeli Lingomba ya ba Celtes na
Pays de Galles, Irlande,
Cornwall na Gaule, bakisa mpe
Écosse. Emonani ete lingomba ya
Baloma ekɔtaki na Écosse kasi
ezalaki na makasi moko te na
nɔrdi ya Forth. |
|
"Yango
epesaki Mokonzi-mwasi Margaret
etumba na ye ya croisade (mpe
nzela na ye ya kokómisama
mosantu): ‘Margaret asalaki
nyonso oyo akokaki mpo na
kotinda bakonzi ya mangomba ya
Écosse básala mpe bándima mpenza
oyo Lingomba ya Loma ezalaki
kotinda’. Yango esɛngaki
kofandisa mokolo ya lomingo, mpe
kosala ete bato bátosa yango.
Lolenge oyo ya kosala, mwana na
ye, Mokonzi David I, akobaki
kosalela yango. Atako bongo, na
eleko pene ya bobandi ya
Mbongwana (réforme) ezalaki
naino na masanga mingi na
bangomba ya Écosse oyo ezalaki
kokoba kotosa Sabata ya mokolo
ya nsambo, nà bokeseni na
‘Dimanche ya Pápa’.
|
|
"Mikanda
mibale oyo ebimisamaki na 1963 –
mpo na kokanisa bokoti ya
Colomba na Iona na mobu 563 –
elobelaki 'bokeseni ya ba
Celtes' mpe esangisi kati na
yango botosi ya Sabata ya mokolo
ya nsambo.
Dr. W. D. Simpson abimisaki
The Historical St. Columba na
Edimbourg It. [Wapi] Azali
kondima ete Colomba mpe baninga
na ye babatelaki ‘mokolo ya
Sabata’, mpe soki ntembe,
abakisi na maloba na nse ya
lokasa ‘Samedi, bien-sûr’.... F.
W. Fawcett apesamelamaki etinda
na Episkopo ya Nkolo ya Derry
mpe Raphoe, ya kokoma [mokanda
na ye] Colomba--Pèlerin mpo na
Klisto. Buku na ye ebimaki na
Londonderry mpe enyatamaki
(imprimé) na Derry Standard na
ntina ya bokundoli ya Irlande ya
mission ya Colomba. Fawcett
akomi makeseni mwambe ya bato ya
Celte. Kati na yango ezali na
likambo oyo ete Ba-Celte
bazalaki na banganga-nzambe oyo
babalaki [basi], mpe babatelaki
mokolo ya nsambo lokola Sabata."
-- David Marshall, The Celtic
Connection. England: Stanborough
Press, 1994, pp.29, 30. |
|
"Ntina oyo Pápa Grégoire I amonaki ete Lingomba
ya ba Celtes ezali likama monene
mpe ntina na nini ye ná bakitani
na ye basalaki makasi mpo na
kobebisa ‘mimeseno ya Irlande’
oyo ezalaki kokesanisa bango na
basusu, emonani sikoyo mpenza.
|
|
"A. O. mpe M. O. Anderson, na Maloba ya ebandeli
ya [Mokanda na bango]
Adomnan’s Life of Columba
(Thomas Nelson 1961), babimisi
polele, kaka te momeseno ya
Colomba ya [kotosa] Sabata ya
mokolo ya nsambo, kasi mpe
‘ebongisami’ mokemoke ya
bamaniskri na bankola ya
bakopiste ya Loma, mpo na koluka
kopesa likanisi ete ba Celtes
basantu bazalaki kotalela mokolo
ya lomingo ete ezali esantu.
|
|
"Ndenge Adomnan aselelaki [liloba] sabbatum mpo
na samedi, mokolo ya nsambo ya
poso, ezali elembo ya polele uta
na 'monoko ya Columba' ete
'Sabata ezalaki mokolo ya
lomingo te'. Mokolo ya Lomingo,
mokolo ya yambo ya poso ezali
‘mokolo ya Nkolo’. Ezaleli ya
Adomnan na oyo etali mokolo ya
lomingo ezali na ntina, mpamba
te akomaki na ntango oyo ntembe
ezalaki mpo na koyeba soki
esengeli kozwa molulu ya Sabata
ya Biblia
kolekisa yango ‘na Mokolo
ya Nkolo’ ya baklisto. (A.O. mpe
M.O. Anderson (eds)
Adomnan’s Life of Columba (Thomas Nelson's Medieval Texts, 1961), Nkasa 25-26.) |
|
"Testama ya Kala esɛngaki kotosa Sabata na
mokolo ya nsambo mpe, engebene
babimisi ya mikanda ya Adomnan,
lokola Testama ya Sika
elongolaki esika moko te mobeko
ya minei, baklisto nyonso ya
liboso batosaki mokolo ya
nsambo. Bilembeteli oyo bapesi
emonisi ete mobulungano ya solo
ezaliki te kati na Mokolo ya
lomingo mpe "Sabata" kino liboso
ya ebandeli ya ekeke ya motoba,
mpe na nsima na mikanda oyo
ezangà pole ya Césarius ya Arles
(ibid., lokasa 26.)
|
|
""Na Angleterre, motuna na ntina na mokolo ya lomingo ekokaki kozala
kati na 'mituna misusu ya
lingomba'. oyo elobelamaki na
Synode ya Whitby na mobu 664’,
nde boye Ba Andersons
batiaki mayele, na kobakisa dati
ya Easter/Pâques oyo ekokaki te
kosala bokabwani ya boye. Botosi
ya pɔsɔ na pɔsɔ, kasi kaka te ya
mbula na mbula, ekabolaki
Bacelte na Baloma. Kasi Baloma
bazalaki na mosala ya kokoma
lisolo ya Eklezia mpe kokopié
makomi ya batata ya Eklezia.
Soki bazwaki mitindo ya kobakisa
to kolongola maloba te na Buku
mpe, mingimingi, basalaki mosala
ya lisosoli, bobangi wana
ezalaki te ntango basalaki kopi
ya makomi ya batata ya Eklezia.
Na boumeli ya bikeke, makomi ya
ba celtes basantu , ata mpe
Patrick, ‘ebongolamaki’ mpo na
kopesa likanisi ete basantu
bazalaki kobatela mokolo ya
lomingo esantu, nzokande na
bavɛrsɛ ya liboso ya bamaniskri
na bango, Emonani polele ete
bazalaki kotosa Sabata ya mokolo
ya nsambo (ibid., nkasa 26-28). |
|
Mouvement ya Baloma oyo ezalaki
na mokano ya kolongola
Sabata ya ba Celte pe kotia
mokolo ya lomingo ‘esukaki na
kobimisa ‘Mokanda ya Yesu’
(apocryphe) to ‘Mokanda ya
Mokolo ya Nkolo’, oyo balobaka
ete ezwamaki na autel ya Petelo
na Loma mpe oyo, engebene
mikanda ya kala, ememamaki na
Irlande na pèlerin moko (pene na
mobu 886). Na ntina na likambo
yango, mibeko esalemaki, oyo
ezalaki kopesa bitumbu makasi na
baye bazalaki kotosa te na
mokolo ya lomingo mibeko misusu
oyo ewutaki na bipekiseli ya
Bayuda mpo na Sabata. Elembeteli
moko ya lisitwale ezali te,
oyo emonisi ete Ninian,
to Patrick, to Colomba, to moko
ya bato ya ntango na bango na
Irlande, abatelaki mokolo ya
lomingo lokola Sabata’.
(ibid., lok. 28). |
|
"Sabata
ya mokolo ya nsambo, oyo
epesamaki na Mibeko ya minei
kati na Mibeko Zomi, etosamaki
na Yesu mpe esika moko te na
Makomi masantu bosantu na yango
ekitisami to etindami na mokolo
mosusu....
|
|
"version moko ya kala ya The Rule of Columba
ekomami na in Columba—Pilgrim
for Christ na [ecclésiastique]
F.W. Fawcett, MA.
(ecclésiastique moko) ya
Lingomba ya Irlande. Azwaki
mokumba kowuta na Episkopo ya
Derry mpe Raphoe ya kobimisa
buku na ntina ya ba feti na 1963
mpo na kokundola kolongwa ya
Colomba mpo na kokende na Iona
AD 563".--Marshall, The Celtic
Connection, 46.
|
|
Lilako ya mitano ya Lingomba ya ba Celte oyo
etangami na buku
The Rule of Columba elobi
"Mokolo ya nsambo ezali kotosama
lokola Sabata". |
|
392 TB |
Théodose le grand (392-395) asangisaki lisusu empire, kasi Honorius ná
Arcade oyo bazwaki esika na ye,
bakabolaki yango lisusu na mobu
395.
|
396 TB |
Ba Visigoths, nà bokambi ya Alaric, bakɔtaki na Grèce. Na kotosaka mibeko
ya biblia bapanzaki bikeko ya
bapakano mpe uta kuna batalelami
lokola
bapunzaki Athènes mpe na
nsima ba Balkans na mobu 398. Na
mobu 401 bakɔtaki na Italie,
bakobaki tii na mobu 403. |
400 TB |
Socrate Moto ya mayele na makambo ya kala alobi
boye : |
Ya solo, atako pene na Mangomba nyonso na
mokili mobimba etosaki mabombami
masantu [oyo Bakatolike
batalelaka lokola Ukaristya to
oyo babengaka Elambo ya Nkolo]
na mokolo ya Sabata ya pɔsɔ
nyonso, nzokande baklisto ya
Alexandrie mpe ya Loma, mpo na
tradition moko ya kala, baboyi
kosala yango (Socrate,
Histoire ecclesiastique, Bk 5,
Mokapo 22, lok. 289).
|
|
Sabata na Afrika
|
|
Augustin ya Hipponne, mobateli ya molende ya mokolo ya lomingo, atatolaki
ete Sabata ebatelamaki na eteni
monene ya mokili mobimba ya
boklisto (Nicene and
Post-Nicene Fathers (NPNF),
First Series, Vol. 1, pp.
353-354) mpe amilelaki ete na
mangomba mibale voisine na
Afrika, moko ezalaki kotosa
Sabata ya mokolo ya nsambo, kasi
mosusu ezalaki kokila bilei na
mokolo wana (Peter Heylyn, op.
cit., lok. 416). |
|
Talá mokanda :
Bokabolami monene ya mangomba
oyo ebatelaka Sabata (No. 122)
|
|
Mingimingi, mangomba ezalaki kobatela Sabata banda kala.
|
|
Bakristo ya kala bazalaki na bokebi mingi na oyo
etali kokumisa mokolo ya samedi,
to mokolo ya nsambo... Ezali
polele ete mangomba nyonso ya
Esti, mpe eteni monene ya
mokili, ezalaki kotosa/kobatela
Sabata lokola feti... Athanase
ayebisi biso mpe ete bazalaki
kosala mayangani ya losambo na
mokolo ya Sabata, ezali te mpo
bazalaki na Lingomba ya Bayuda,
kasi mpo na kosambela Yesu,
Nkolo ya Sabata, Epiphanius
alobi ndenge moko (Antiquities
of the Christian Church,
Vol. II, Bk. Xx, Ch. 3, Sec 1,
66. 1137, 1136). Athanase
azalaki mopengwi moko Binitaire
yango wana komantere : "
kosambela Yesu ".
|
|
Sabata na Chine |
|
Na ndambo ya nsuka ya ekeke ya 4, na mobu 370, Museus, episkɔpɔ ya
Lingomba ya Abyssinia oyo
azalaki kotosa Sabata, akendaki
kotala Chine. Ambro[i]se ya
Milan alobaki ete Museus
atambolaki pene na bisika nyonso
na mokili ya Seres’ (Chine)
(Ambrose,
De Moribus, Brachman-orium
Opera Omnia, 1132, oyo ezwami na
Migne,
Patriologia Latina, Vol. 17,
nk 1131-1132) na mokolo ya 1131.
Mingana alobi ete Museus moto ya
Abbysinie asalaki mobembo na
Arabie, Perse, Inde mpe Chine na
mobu 370 T.B. (tala mpe maloba
na nse ya lokasa 27
ya Truth Triumphant, lok.
308). |
|
Mangomba ya Sabata esalemaki na Perse mpe na bassin ya Tigre-Efrate.
Bazalaki kobatela Sabata mpe
bazalaki kofuta moko na zomi na
Mangomba na bango (Realencyclopæie
fur Protestantishe und Kirche,
art. ‘Nestoriner’; talá mpe
Yule Buku ya Ser Marco Polo,
Vol. 2, lok. 409).
|
|
Baklisto ya Saint Thomas ya Inde batikala kozala ata mokolo moko na
boyokani na Loma. |
|
Bazalaki babateli ya Sabata, kaka lokola baoyo babukaki boyokani na Loma
nsima ya Likita ya Chalcédoine,
elingi koloba ba-Abyssinien,
Ba-Jacobite, Ba-Maronite, mpe
Ba-Arménien na Bakurde, oyo
bazalaki kotosa mibeko etali
bilei mpe baboyaki [liteya ya]
boyamboli masumu mpe purgatoire
(Schaff-Herzog The New
Encyclopoedia of Religious
Knowledge, art. ‘Nestorians’ et ‘Nestorianer’). |
|
402 TB |
Pápa Innocent (402-417) atiaki mobeko likolo nà Mangomba oyo ezalaki
kotosa ye na kokómisáká mokolo
ya Sabata mokolo ya kokila
bilei.
|
“Innocentius apesaki mitindo ete
mokolo ya Samedi to Sabata ezala
ntango nyonso mokolo ya kokila
bilei” (Peter Heylyn
History of the Sabbath,
Eteni 2, Mokapo 2, Londres,
1636, lok. 44) |
|
406 TB |
Gunderic akomi mokonzi ya ba Vandales |
Bokonzi ya Bourgogne ya Worms esalemaki. |
|
Mabota wana ya Teuton bazalaki bango nyonso ba Unitariens.
|
|
409 TB |
Ba Vandales bazalaki ba Unitaires mpe boye ba iconoclastes mpe bazalaki
kotyola ba icones mpe bikeko ya
ebongiseli oyo ekolaki mobimba
na yango uta Loma mpe lisusu
[bazalaki] kotyola adoption
syncrétique ya milulu mpe bikeko
ya bapagano ya liboso. Yambo,
babebisaki yango
na
Gaule na 409-411, sima na boyei
na bango na Espagne, na Afrique
mpe lisusu na Loma. Bazalaki
kotalela bango lokola bapakano
ya mobulu, yango wana liloba
vandalisme,
kasi mpo na koloba solo,
bazalaki bato oyo bazalaki
kotyola bikeko mpe bazalaki
kotyola losambo ya bikeko ya
bato oyo bazalaki kosala
syncrétisme. Bazalaki koluka
kobebisa Loma mpo na oyo
bazalaki komona lokola losambo
ya bikeko, kasi bakitisaki
motema na bosenga ya Léon na
mokolo ya 2 Yuni 455. |
Dr. Peter Heylyn (History of the Sabbath, Londres 1636, Part 2, par. 5, nk. 73-74)
amonisi ete Milan ezalaki kotosa
Sabata banda kala engebene
mimeseno ya bato ya Ɛsti. |
|
416 TB |
Ba Vandales bazwaki Espagne, mpe Espagne ezalaki Unitaire. Ba Visigoths
balongaki bokonzi ya ba Vandales
na Espagne na mobu 416. Na
yango, bitúká nyonso ya Nɔrdi
mpe ya Wɛsti ezalaki Unitaire.
Balobaka ete Italie ezalaki
trinitaire, kasi mbala mingi
ezalaki kotosa ba-Unitaire. Na
mobu 418, Ba-Francs bafandaki na
bisika mosusu ya Gaule.
Kaka na mbula yango, Théodore I
akómaki mokonzi ya Ba visigoths.
Na mobu 425, bato wana oyo
bazalaki kobengama bato ya
mobulu, oyo bazalaki mpenza ba
Unitaire, bafandaki, mingimingi,
na bitúká ya Loma. Ba Vandales
bazalaki na sudi ya Espagne, ba
Huns bazalaki na Pannonia, ba
Ostrogoths (mpe na nsima ba
Heruli) bazalaki na Dalmatie,
mpe ba Visigoths mpe ba Suevi
bazalaki na nɔrdi ya Portugal
mpe na Espagne. Ba Huns ya Mpoto
batikalaki kuna na Pannonia tii
470, ntango balongwaki na Mpoto.
|
417 TB |
Milan, (engebene lisitwale ezalaki kotosa sabata) etikaki kozala esika ya
kosilisa matata ntango Pápa
Zosimos akómisaki Patrocoles,
episkɔpɔ ya Arles, sango ya
paroisse to motindami na ye nà
Gaule.
|
425 TB |
Na mobu 425, Valentinien III akómaki Amperɛrɛ ya Loma ya westi na
litambwisi ya mama na ye Galla
Placidia. Na mbula wana,
Gaiseric (428-477) akómaki
mokonzi ya ba Vandales. |
Na 429 ba Pictes na ba Écossais babenganamaki na sud ya Angleterre na ba
Angles, ba Saxons na ba Jutes.
(Ba-Écossais bakɔtaki na Écosse
te kino mobu 501 T.B.) Na mobu
457, na etumba ya Crayford, ba
Jutes oyo bazalaki kotambwisama
na Hengest balongaki bato ya
Grande-Bretagne mpe bazwaki
Kent, epai wapi bafandi kino
lelo. Na mobu 429, Aetius,
ministre-mokonzi ya Valentinien
III, akómaki mokonzi virtuel ya
ampire ya Loma ya westi
(429-454). Kaka na mbula yango,
Geiseric abandisaki bokonzi ya
ba Vandales ya Afrique du Nord.
Na mobu 443 azwaki bokonzi ya
nsuka ya Baloma na Afrika, mpe
Afrika ya Nɔrdi ekómaki lisusu
na nse ya boyangeli ya
Ba-Unitaire. |
|
433 TB |
Attila (akufaki na mobu 453) akómaki mokonzi ya ba Huns. Na mobu 436,
basoda ya nsuka ya Loma
bakendaki na Grande-Bretagne.
Kaka na mbula yango, ba Huns
babebisaki bokonzi ya ba
Bourguignons ya Worms. Ba
Bourguignons bazalaki na kati ya
bopusi monene wana na Mpoto oyo
esalemaki na ba Anglo-Saxons mpe
ba Lombards mpe mabota mosusu
oyo emonani lokola ezali ya
ebele ya bato ya Parti.
|
443 TB |
Ba Allemands Alemans (Suisse allemande) basili kofanda na Alsace. |
Na mobu 453, Attila ya ba Huns akufi mpe Théodore II (453-466) akómaki
mokonzi ya ba Visigoths, kino
ntango abomamaki na ndeko na ye
Eric (466-484), oyo azwaki esika
na ye. Likambo yango
elandisamaki na kopunzama ya
Loma na mobu 455 na ba Vandales.
Likambo ezali ete ba Vandales
bazalaki ba Unitaires, bapanzaki
bikeko ya bapakano oyo epesamaki
bankombo soi disant ya boklisto,
batalelaki yango ete ezali
bonsomo mpe ete ezali
kobuka mobeko ya mibale.
Liloba
Vandalisme euti na likambo
oyo. Bobebisi oyo ezalaki mpenza
lolenge ya kosalela bonkonzi ya
Biblia na kobebisaka bikeko ya
bapakano. |
|
451 TB |
Ezalaki bobele na Likita ya Chalcédoine nde bayokanaki mpo na etɛlɛmɛlo
mobimba ya mateya, na kotalelaka
Molimo Mosantu ete ezali eteni
moko ya motuya moko kati na
Bonzambe. Mosala mpe mokumba ya
bana ya Nzambe, lokola milimo
bamemi-nsango mpe bakambi,
ekitisamaki na boye ete bozali
na bango ekomisamaki mpamba mpe
liloba anzelu ezalaki lisusu te
fonction descriptive ya mwana
moko ya Nzambe kati na mwango ya
Nzambe. [Anzelu] Akómaki ekelamu
moko na lolenge na ye moko,
akómaki na bozali moko ya nse ya
kokesana na fonction oyo
bakanisaki ete Masiya mpe
baponami bazalaki na yango.
Likanisi yango epesamaki mpo na
kotombola Christologie mpe
kolongola Klisto na bozalisi na
nivo nyonso, na boyokani na
mateya ya Bosato. Likanisi oyo
ezalaki te likanisi ya Lingomba
ya liboso mpe liloba
anzelu ezalaki kotalelama
bobele lokola fontion (mosala to
mokumba) ya bana ya Nzambe. |
471 TB |
Théodorique le Grand akómaki mokonzi ya ba Ostrogoths kobanda mobu
471-526.
|
Baamperɛrɛ ya Loma ya Ɛsti na eleko yango ezalaki Théodose II (akufaki na
mobu 450), Marcian 450-457),
Léon I (457-474).
Na mobu 457, Childeric I
(457-481) akómaki mokonzi ya Ba
Francs saliens. Na mobu 460, ba
Francs bazwaki Cologne. Kaka na
mbula yango, ba Vandales
babebisaki bamasuwa ya Loma na
Cartagena.
|
|
Bitumba kati na Mpoto mobimba ezalaki mingi
mingi mpo na kotala kabila nini
esengeli kolongolama na bisika
oyo mabelé ebotaka mbuma mingi
na Mpoto. Atako bazalaki
Ba-Unitaires, bazalaki mpe na
boyangeli ya bato ya lokoso mpe
baoyo bazalaki komipesa te, mpe
yango esalaki ete bákwea. |
|
Baamperɛrɛ ya nsuka ya Loma ya westi na eleko
wana ya mobu 461 ezalaki Severus
(461-465); Athemius (na mobu
467); Olybrius (na mobu 473);
Glycérius (na mobu 474); Jules
Népos (na mobu 475); mpe Romulus
Augustulus (na mobu 476).
Bokonzi ya westi esukaka mpo na
bolɛmbu ya bakambi na yango.
Odoacre
moto ya Allemagne
(433-493) akangaki mpe abomaki
Orestes na Placentia sima
abomaki mwana na ye Romulus
Augustule mpe amisakolaki
mokonzi ya Italie. |
|
Na yango, bokonzi ya Loma ya Wɛsti ekómaki na
nsuka, Lingomba ya Katolike
efandisamaki te mpe politiki ya
polele mpo na mpoto ezalaki te.
|
|
474 TB |
Bolongoli ya mangomba ya mikili ya Ɛsti
|
Na mobu 474, Zéno akómaki Amperɛrɛ ya Loma ya Ɛsti
(474-491). Biteyelo ya Bosato
ekolaki mingi mpenza na Ampire
ya Ɛsti banda ntango wana,
elongo na modele Néoplatonicien
oyo Proclus atyaki, akomaki
mokambi ya académie
platonicienne na Athènes na 476.
Ebongiseli ya Bosato endimamaki
(officialiser) na Likita ya
Chalcédoine na mobu 451. Ba
Divisions Coptes ya Ezipito
ezwami na tango yango. Na mobu
483, Félix III (-492) azwaki
esika ya Pápa Simplicius. Na
mobu 484, kolongolama na ye na
Patriarche Acacius ya
Constantinople ememaki bokabwani
ya liboso kati na mangomba ya
Bosato ya Wɛsti mpe ya Ɛsti
(484-519). |
|
476 TB |
Mokonzi Geiseric ya ba Vandales atɛkaki Sicile ya Ɛsti epai ya Mokonzi
Théodore ya ba Visigoths. Ba
Unitariens, na nse ya bokonzi ya
Huneric, mokonzi ya ba Vandales,
bakomaki kosala meko mpo na
kobundisa Bakatolike, epai wapi
bazalaki ndakisa mpo na
tolérance na bango kino sikawa,
longola se na oyo etali losambo
ya bikeko. Matata kati na ba
Unitaires/Trinitaires ekotisaki
minyoko. Mingimingi, etuluku ya
bato ya Bosato to ya Lingomba ya
Katolike/ya Ɔrtɔdɔkse ezalaki na
bolɛmbu mpe bato ya Unitaire
bazalaki na bokonzi mingi.
Situation oyo ebongwanaki na
soutien ya ba Francs saliens.
|
481 TB |
Botomboki ya Vahan Mamikonian esalemaki kobanda 481 kino 484 mpe elonga
wana epesaki bonsomi ya losambo
mpe ya politiki mpo na Arménie.
Emonani mpe ete bonsomi yango
nde esalaki ete lingomba oyo
ebatelaka Sabata efandisama na
ba pauliciens na bangomba ya
Taurus. Ba pauliciens bazalaki
naino na Ɛsti na ekeke ya XIX.
Etuluku yango ezalaki naino
kosala na ekeke ya XX. Bakitani
na bango, oyo bazalaki bamilio
to koleka, babomamaki na etúká
ya Arménie nsima ya Etumba ya
Liboso ya mokili mobimba. Mbala
mosusu ezalaki na milio moko to
milio mibale ya bato ya Sabata
oyo babomamaki nsima ya bopekisi
ya Islam Bektashi nsima ya 1927.
Processus wana ya koboma ekobaki
tii na kobomama ya Bayuda na
Mpoto mpe tii na 1953 mpe nsima
ya liwa ya Staline.
|
Childeric I akufaki mpe mwana na ye Clovis (akufaki na 511) azwaki esika
na ye,
akomaki
mobandisi ya nguya ya Bokonzi
oyo babengi Merovingien. Na mobu
484, Huneric mokonzi ya ba
Vandales azwaki esika ya mwana
ya ndeko na ye Gunthamund
(akufaki na mobu 496). Na mobu
486, Clovis alongaki Syagrio,
guvɛrnɛrɛ ya nsuka ya Loma na
Gaule. Loma ezalaki lisusu na
nguya te na Gaule. |
|
487 TB |
Ezalaki mpe na ntango wana (487-493) nde ba Ostrogoths Unitariens bakomaki
kolonga Italie. Theodoric
alongaki Odoacre ya Allemagne na
ebale ya Isonzo mpe lisusu pene
na Vérone (489).
|
489 TB |
Na mobu 489, Amperɛrɛ ya Ɛsti, Zéno, abebisaki eteyelo ya boklisto ya
Nestorienne na Edessa mpe
atongaki Lingomba ya Santu
Syméon Stylites zingazinga ya
likonzí na yango. Na mobu 491,
Lingomba ya Arménie ekataki
boyokani na Byzance mpe Loma,
mpe na mobu 498, ba nestoriens
bakómaki kofanda na Nisibis na
Perse. Lingomba oyo elongwaki na
Yelusaleme mpe ekendaki na
Arménie ezalaki ya Bosato ya
diphisyte te mpe ezalaki kotosa
Sabata. Ezalaki mpe ebombelo, na
Edessa, ya makomi ya Araméen mpe
libongoli ya Biblia ya Peshitta,
kino ekangamaki. Sabata
epalanganaki kino na Chine
na
[bato ya] Lingomba ya liboso uta
na Esti. (Tala mokanda :
Bokabolami monene ya mangomba
oyo ebatelaka Sabata (No. 122)).
|
492 TB |
Bapápa ya eleko wana, kobanda na liwa ya Félix III, ezalaki Gélasius
(492-496); mpe Anastase II (na
mobu 498) mpe Symmachus (na mobu
514). Gelasius akotisaki
Missal Gelasian, Buku ya
mabondeli, banzembo mpe malako
mpo na kosala Misa.
|
493 TB |
Odoacre amipesaki na maboko ya ba Ostrogoths mpe abomamaki na Theodoric
oyo na sima asalaki Bokonzi ya
ba Ostrogoth ya Italie mpe
abalaki ndeko mwasi ya Clovis.
Ba Ostrogoths bazwaki Malte
kobanda mobu 494-534. Na mobu
500, Thrasamund abalaki ndeko
mwasi ya Théodoric mpe apesaki
Sicile ya Wɛsti lokola mosolo ya
libala.
|
498 TB |
Ba Nestoriens bafandi na Nisibis na Perse |
499 TB |
Na mobu 499 synode ya Loma ebimisaki mobeko mpo na maponami ya pápa, mpe
na mobu 500, ekɔtisamaki na ba
offices ya bato oyo bandimaka
Bosato mpo na mbala ya liboso na
lingomba ya boklisto.
|
500 TB |
Ba Marcomanni ya Allemagne oyo bazalaki na Bohême bakamataki Bavière, mpe
ntango balongwaki, Ba Tchèque
bayaki kofanda na Bohême. |
510 TB |
Provence,
eteni ya sudi-ɛsti ya France,
etikalaki na mabɔkɔ ya ba
Ostrogoths ya Italie tii na mobu
563. Makambo yango ezali
komonisa mpo na nini ba
Sabbatati bazalaki bisika nyonso
na sudi mobimba ya France, na
nɔrdi ya Espagne mpe na Espagne.
Lingomba ya boklisto ezalaki
kotosa Sabata tii na ekeke ya
mitano, mpe na ntango ya Jérôme
(pene na mobu 420 ) moklisto
oyo amipesaki mingi na makambo
ya Nzambe azalaki kosala mosala
ya momeseno na mokolo ya lomingo
Bokabolami monene ya mangomba
oyo ebatelaka sabata (No. 122), lok. 2). |
511 TB |
Na mobu 511, Clovis, mokonzi ya Ba-Franc, akufaki mpe bokonzi na ye
ekabolamaki na bana na ye minei
ya mibali, Théodore I (akufaki
na mobu 534); Clodomire (akufaki
na mobu 524); Childebert I
(akufaki na mobu 558) mpe
Clotaire (akufaki na mobu 561)
mpe basalaki batribinale na
Soissons, na Paris, na Metz, mpe
na Orléans. Ezalaki mpe na tango
wana nde couvent ya Saint
Césaire esalemaki na Arles.
Monachisme esengelaki mpe kosala
mosala mpo na bopalangani ya
Bosato.
|
523 TB |
Na mobu 523, Mokonzi Thrasamund
ya ba Vandales akufaki mpe
Hilderic (na mobu 530) azwaki
esika na ye. Na mobu 524,
Sigismund abomamaki na Clodomir,
mwana ya Clovis I. Ba Ostrogoths
batongaki esika oyo babengaka
Baptiste Arian, oyo eyebani lelo
na nkombo Baptiste ya Santa
Maria na Cosmedin, Ravenna na
mobu 525. Kasi, na mobu 526
Théodorique le Grand akufaki mpe
akundamaki na Ravenna. Mwana na
ye ya mwasi Amalaswintha akomaki
mokambi ya Italie (na 534)
Bobomami ya baklisto-Arabe na
Najran mpe na Himyar (Arabe) na
mokonzi moko Arabo-juif. |
527 TB |
Na 527 Justinien I akomaki Amperɛrɛ ya Byzance (tii na 565) mpe molongo
moko ya mbongwana mpe
fluctuations ekosalema mpo na ba
Goths mpe ba Vandals mpe na boye
mpo na lingomba ya Unitaire na
eleko kino na 590. Likambo oyo
ete ba francs bakómaki bato ya
Bosato, ezali bobaluki ya ntina
mingi na lisitwale ya Mpoto,
mpamba te likambo yango
esalisaki mpo na kofandisa
Lingomba ya Katolike na Mpoto.
Soki ba francs bazalaka te,
eloko moko te elingaki esalema.
Tokomona ete lingomba yango
ezali sikawa se kokoba kokende
liboso kino na bosakoli ya
Ampire Mosantu ya Loma na mobu
590 T.B. Bokonzi yango
esengelaki koumela kaka bambula
1260 tii ntango ekotalelama na
1850 mpe pápa akangama na bolɔkɔ
banda 1870. |
Bitumba ya nsuka kino na bomati ya Islam mpe Bokonzi Mosantu ya Loma
|
|
529 TB |
Na 529, Justinien akangaki eteyelo ya filozofi ya Bagreke oyo eumelaki
mbula nkóto na Athènes. Balobaka
ete likambo yango esalemaki mpo
na kotɛmɛla Lingomba ya
Bapakano, kasi yango etindaki na
makasi syncrétisation ya
Néo-Platonisme mpe etindaki
mpenza balakisi bákende na Perse
mpe na Syrie epai wapi, kobanda
na mbula oyo elandaki, na nse ya
bokonzi ya Chosroes I (531-579),
Perse ekómaki nà ba nivo ya
likolo ya éruditions. Na yango,
centre ya érudition to ya
boyekoli esengelaki kokende na
esika oyo esengelaki kokóma
mokili ya Bamizilma, ntango
esalemaki na ekeke oyo elandaki
en reaction ya bokoli ya bosato
ya Constantinople. |
532 TB |
Na mobu 532, ba Francs bakweyisaki bokonzi ya Bourgogne, oyo ezalaki
kokonza bituka mosusu ya France,
ya Suisse mpe ya Autriche. Kutu,
Général Belisarius asungaki kiti
ya bokonzi ya Justinien na
kosukisaka botomboki ya Nika na
Constantinople. Bazongisaki ye
mbulo moko liboso (année
precédente), nsima ya kolongola
ye na mosala, sima Baperse
kolonga ye. Na nsima, batongi
lisusu Constantinople. Na mobu
533, Belisarius akweisaki
bokonzi ya ba Vandales mpe
akómisaki Afrika ya Nɔrdi etúká
ya Byzance. Na mobu 534, Toledo
ekómaki mboka-mokonzi ya bokonzi
ya ba Visigoths Unitaires ya
Espagne (tii na mobu 711). Na
mobu 535, Belisarius azwaki
bokonzi ya Italie ya ba
Ostrogoths mpe atikalaki kuna
tii na mobu 540. Likambo yango
epesaki nzela ete Provence
elongwa na bokonzi ya ba
Ostrogoths mpe ekóma na bokonzi
ya Ba-Franc, mpe Naples ekómaki
eteni ya bokonzi ya Byzance. |
539 TB |
Kobanda na mobu 539 tii 562, bokonzi ya Byzance ezalaki kobunda na Perse.
Etumba yango epesaki Totila ya
ba Ostrogoths likoki ya kosilisa
boyangeli ya Byzance na Italie
na mobu 540 mpe ete akóma
mokonzi na mobu 541 ntango noko
na ye Hildebad akufaki (na mobu
552). Na mobu 546, Totila akoti
na Loma (abimaki kuna na mobu
547). Na mbula wana, Adouin le
Lombard abandisaki bokonzi ya
sika ya Lombard mpe akómisaki
bokonzi na ye koleka Rivière ya
Lobiko. |
543 TB |
Na mobu 543, mikanda ya Origène ekweisamaki (condamner) na mobeko ya
Justinien. Atako Origène azalaki
na bizaleli quasi-gnostique,
makomi mpe Hexapla na ye ezalaki
pe na motuya. Likambo yango
ezali na ntina ya bolendisi ya
mateya ya Bosato oyo ezali
kotɛmɛla Sabata na Ɛsti. Mokonzi
mwasi Theodora akufaki na mobu
548. |
550 TB |
Na 550 Totila azuaki lisusu Loma mpe ba Unitariens bazongaki na boyangeli.
Kaka na mbula yango, kokende na
wɛsti ya Ba-Avar ya Turquie
ebandaki mpe mabota ya Baslave
bakómaki kofanda na Mecklenburg. |
Bato ya Pologne bafandaki na Galicie ya Wɛsti, mpe bato ya Ukraine
bafandaki na Galicie ya Ɛsti.
Kaka na mbula yango, bato ya
Pays de Galles bakómaki mpenza
baklisto na nzela ya Davidi mpe
botosi ya Sabata ezwaki misisa
na Pays de Galles, epai wapi
ekolongolama na mobimba na yango
bobele na ekeke ya 11. Bakambi
ya mangomba oyo babalá bazwamaki
kuna tii na ekeke ya 12. Ezali
mpe kobanda mbula oyo nde ezwami
Columban, misionɛrɛ ya Irlande
na France mpe na Italie
(550-615). Bakomaki kosalela
bangonga na bandakonzambe na
France mpo na mbala ya liboso
banda mbula wana, mpe yango
ezalaki komonisa bopusi ya
syncrétisme ya Bosato na
Ba-Franc.
|
|
551 TB |
Na mobu 551, ba byzantins balongaki marine ya ba Ostrogoths. Mokonzi
Totila ya ba Ostrogoths
abomamaki na mbula oyo elandaki
na ba Byzatins nà bokambi ya
mokube Narses (circa. 478-circa.
573) na etumba ya Taginae. Na
553, Narses asangisaki Naples
mpe Loma na ba Byzantins mpe
aponamaki Exarque ya Italie, na
ndenge wana akomaki mokonzi ya
likolo ya ba soda mpe ya ba
civile. Na mbula wana, kiti ya
bokonzi ya Archevêque Maximien
etiamaki pe na Ravenna.
|
558 TB |
Na 558, Clotaire I, mwana ya Clovis, asangisaki bokonzi ya ba Francs,
yango ewumelaki tii na 561 tango
ekabolamaki lisusu na bokambi ya
bana na ye ya mibali,Charibert,
Gontran, Sigebert na Chilpéric.
|
563 TB |
Na mobu 563, misionɛrɛ celte Colomba, motosi ya Sabata,
akómaki
kofanda na Esanga ya Iona mpe
abandaki kobongola ba Pictes.
|
565 TB |
Justinien I akufaki na mobu 565 mpe mwana ya ndeko na ye Justin II
(akufaki na mobu 578) azwaki
esika na ye. Na nsima, ba
Lombard babenganaki ba byzantins
longwa na nɔrdi ya Italie tii na
sudi, kasi batikaki bango na
Ravenna. Audoin azwaki esika ya
mwana na ye Alboin oyo, na
lisalisi ya ba Avars, abebisaki
royaume gothique ya ba Gépides
na [ngambo ya] Vistule
inferieur, mpe na mobu 568,
abandisaki bokonzi ya ba
Lombards na Italie ya nɔrdi mpe
ya katikati. |
567 TB |
Na mobu 567, Mokonzi Leovigild ya ba Visigoths (tii na mobu 586)
abenganaki ba Byzantins na wɛsti
ya Espagne mpe alongaki Espagne
mobimba na mobu 585. Bokonzi ya
Ba-Franc ekabolamaki mpe na
biteni mibale: Austrasie, oyo
esangisi Lorraine, Belgique,
libongo ya lobɔkɔ ya mobali ya
Rhin na Neustrie (France), mpe
Bourgogne.
|
570 TB |
Na mobu 570, mosakoli Qasim ibn Abdullah ibn Abdul Muttalib ya Quresh
abotamaki na Becca/Petra
(abengami na lokuta Muhammad),
mobandisi ya Islam. Na 572,
etumba kati na Perse na ba
Byzantins ebandaki lisusu mpe
ekobaki na bokonzi ya Chosroes
II sima ya bozui na ye ya
bokonzi na 590 tee na 628, mpe
Islam esalemaki na 632. Na 632,
bokabolami ya politiki
esalemaki, oyo elingaki komema
suka suka na Etumba ya Misato ya
mokili mobimba. |
573 TB |
Na 573, bana ya Clotaire, Chilpéric na Sigebert bakotaki etumba.
|
589 TB |
Likita ya Toledo esalemi. Molimo esakolami ete ezali extension ya Tata mpe
ya Mwana (Filioque: Katolike ya
Loma). Na bongo, bato ya Bosato
bandimeli liteya oyo eyokani te
na Makomami, ete Mwana azali
génération ya Tata, kasi ezalaki
na ntango ata moko te oyo Mwana
azalaki te. Ezali mpe bongo mpo
na Molimo Mosantu. |
Likita yango epekisaki pe Bayuda basomba baombo oyo bazalaki baklisto mpe
ebimisaki mobeko ete Moyuda
nyonso oyo akata moombo ngenga
na kotalela Ebandeli 17:12 mpe
oyo elandi, asengeli kobungisa
ye. |
|
Ba Visigoths Unitariens na Espagne bayambi catholicisme, oyo esakolamaki
lokola lingomba ya Leta na
Toledo.
590-1850: Mibu 1260 ya Eklezia kati na esobe |
|
590 TB |
Na mobu 590, Agilulf (akufaki na mobu 615) azwaki esika ya Authari Mokonzi
ya ba Lombards mpe Pápa Grégoire
I, oyo babengi le Grand, azwaki
esika ya Pápa Pélagie II,
Asakolaki Bokonzi Mosantu ya
Loma.
Na boye, unitarisme enyokwamiki na ebongiseli oyo babengaka mingi Katolike
ya Loma to Triune/Trinitaire.
|
591 TB |
Na mobu 591, Columban (abotamaki na mobu 543) akómaki na Grande-Bretagne
uta na Irlande. |
597 TB |
Grégoire atindaki Augustin lokola misionɛrɛ na Angleterre na mobu 597, oyo
abatisaki Ethelbert na Kent mpe
abandaki ebongiseli ya Katolike
na Grande-Bretagne.
|
Eklezia ekomaki konyokwama mpe yango esukaki mpenza libándá ya ampire ya
Loma. Na boye, ezalaki na
bokambi ya Lingomba ya Ɔrtɔdɔkse
te kino na kobongwana mokemoke
ya Ba-Unitaires to oyo babengaka
“ Ba- Ariens”, yango eumelaki
tii na ekeke ya mwambe mpe banda
ntango Ampire Mosantu ya Loma
esalemaki na mobu 590. Minyoko
ya kondima eumelaki na boumeli
ya eleko ya ntango oyo esangisi
nguya mpe bokonzi ya Ampire
Mosantu ya Loma kobanda 590 kino
1850 :
Bokabolami monene ya mangomba
oyo ebatelaka Sabata (No. 122).
|
|
Na boumeli ya bambula 1260 kobanda 590 kino 1850, Lingomba ya Katolike ya
Loma etongaki teoloji na yango
na makanisi ya lokuta oyo
etongamaki likoló ya filozofi ya
Bagreke mpe bibongiseli ya
losambo ya bapakano. Bosaleli na
bango ya manáka ya bapakano
esalaki ete Lingomba ya Bosato
ezala na matata nà mabota mpe
bato nyonso oyo batángaki, to
bayekolaki Biblia mpe Mibeko ya
Nzambe. Na yango, mpo na
kobatela bokonzi, yango
ekɔtisaki bibongiseli ya minyoko
na ekólo mpe na mikili mingi,
yango ebomaki bamilio ya bato ya
kimya mpe oyo batosaka mibeko na
kontina mobimba ya Mpoto mpe ya
Asie Mineure (mpe na nsima na
Amerika). Bokoti na yango na
Moyen-Orient na tango ya ba
croisades epelisaki nkada ya
Islam kino epolarisé koleka
katikati ya mokili. Na ekeke ya
20, etumba yango ekobaki
kobundisa bato ya kimya ya Mpoto
mpe oyo batosaka mibeko, na
kobomaka bato mingi mpe kobomaka
na molende Bayuda mpe baklisto
oyo bazalaki kotosa Sabata na
Mpoto.
Likambo oyo elobelami na bozindo
na site:
http://holocaustrevealed.org/french/. |
|
|
Sabata na Grande-Bretagne |
597 TB |
Lingomba ya Katolike esalemaki na Grande-Bretagne te tii ntango Augustin
ya Canterbury abongolaki bato ya
Angleterre. Mokonzi Ethelbert ya
Kent abongwanaki na Lingomba ya
Katolike na Pantekote ya mobu
597 (engebene buku
Butler Lives of the Saints,
ed. Walsh, concise edn., lok.
158) mpe bato mingi (pene na
10.000) bazwaki batisimo na fɛti
ya bapakano, Noele ya mobu 597,
na katikati ya eleko ya malili.
Kino na ntango wana, baklisto ya
Grande-Bretagne bazalaki
mingimingi, soki nyonso te, bato
oyo bazalaki kotosa Sabata, oyo
bazaliki ba subordinationniste,
oyo bazalaki kotosa mibeko ya
bilei mpe Mikolo ya Bule. Loma
ekonzaki bango te kino Synode ya
Whitby na mobu 664 na Abbey ya
Hilda, epai wapi bakonzamaki
na kotindikama. |
Colomba ya Iona abatelaki Sabata mpe asakolaki liwa
na ye na mokolo ya Sabata ya
samedi 9 juin 597 (Butler Lives of the Saints, Vol. 1, art.
‘St. Columba’, lok. 762). Butler
alobi na maloba na ye na nse ya
lokasa ete momeseno ya kobenga
Mokolo ya Nkolo Sabata ebandaki
te kino mbula nkóto na nsima
(Adamnan
Life of Columba, Dublin,
1857, lok. 230. Yango
elobelamaki mpe na W. T. Skene
na mokanda na ye
Adamnan’s Life of St. Columba,
1874, lok. 96). (Tala mokanda :
Bokabolami monene ya mangomba
oyo ebatelaka Sabata (No. 122).)
|
|
600 TB |
Grégoire abandisaki programɛ ya kobongola Bayuda na kimya. Boye, abimisaki
babuku ya bililingi mpo na ezwa
esika ya Biblia ya bato oyo
bayebi kotánga te. Biblia
Gothique ebandaki soki na mobu
351. Bakitisaki motuya ya
Biblia, nsukansuka Loma
elongolaki yango epa bato nyonso
kino nsima ya bopanzani ya
Bokonzi Mosantu ya Loma na 1850.
|
603 TB |
Ba Lombards bazali kobongwana na Lingomba ya Katolike ya Loma. Boklisto ya
Bosato ekɔtaki o kati ya bato ya
Russie na nsuka ya ekeke ya 10,
uta na ebongiseli greke
Ɔrtɔdɔkse ya Constantinople.
Ekoki kozala ete yango ezalaki
mpenza ekateli moko na ntina ya
politiki, soki totaleli likambo
oyo ete Bakhazar, na sudi mpe o
kati ya Ukraine nà Mpoto,
bazalaki bango nyonso
Ba-Unitaires oyo bazalaki kotosa
Sabata, ezala Bayuda to
baklisto. Ezali mpe bongo mpo na
bato ya Bulgarie, oyo bakómaki
nzela moko na ba Huns na ekeke
ya 10. Ezali mpe bongo mpo na ba
Pauliciens oyo bafandaki na
Thrace na nse ya bokonzi ya
Constantin Capronyme na ekeke ya
13, mpe na nsima na boyangeli ya
John Tsimiskes na ekeke ya zomi
(tala mokanda
Bokabolami monene ya mangomba
oyo ebatelaka Sabata (No. 122).) |
609 TB |
Panthéon ya Loma ebulisamaki lokola Lingomba ya S. Maria Rotunda. |
610 TB |
Profeta Qasim,
elongo na Likita ya Muhammad,
abandi kosakola na Arabie. |
Tala mokanda Klisto
mpe Coran (No. 163) mpe
Komantere na ntina na
Coran
Q001,
Q001B mpe
Q001D.
|
|
613 TB
622 TB |
Hegira ya Yambo na bokambi ya Jafir na Aksom, na Abyssinie.
Hegire. Bokimi ya Profeta na Eklezia longwa
Becca kokende na Medina.
|
741-775 TB |
Constantin Capronyme, Amperɛrɛ Unitaire ya Ɛsti, abengisi ba Pauliciens
báfanda na Thrace.
|
745 TB |
Likita ya Liftinae na Belgique na mobu 745, na eteni na yango ya misato,
ekebisi [etelemeli] na ntina ya
botosi ya Sabata mpe
elobeli Likita ya
Laodicée (pene na mobu 366). |
Sabata na Azia |
|
781 TB |
Ezalela ya Sabata na Azia ezalaki libosoliboso ya Bosato te kino ntango ba
Jésuites babandaki mosala na
bango ya misionɛrɛ.
Ba-Nestoriens mpe bamisionele ya
Afrika (tala mokanda:
Bokabolami monene ya mangomba
oyo ebatelaka Saba (No. 122))
balandaki Eklezia ya liboso na
Perse, na Inde mpe na nsima na
Chine. Botosi Sabata ya ba
Unitaires ezalaki likama monene
mpo na Bouddhisme mpe Bouddhisme
epekisaki yango. Mangomba oyo
ezalaki kobatela Sabata na Azia
ezalaki mpe, mingi mingi, bato
ya Bosato te. Batosaki mibeko ya
bilei mpe baboyaki pe boyamboli
masumu mpe purgatoire.
Bokabolami ya mangomba yango
elandaki mingimingi makita ya
Constantinople mpe ya
Chalcédoine. |
Ba Chinois bayebaki banda kala ebongiseli ya boklisto mpe, ndenge moko na
bisika mosusu, Sabata ezalaki
elembo ya litteralisme ya
Biblia. Na mobu 781 yango esi
fandisamaki malamu (tala mokanda
Bokabolami monene ya mangomba
oyo ebatelaka Saba (No. 122)).
|
|
Na mobu 781, bakomaki na libanga Monument ya Chine oyo eyebani mingi mpo
na komonisa lisolo ya bokoli ya
boklisto na Chine na ntango
wana. Makomi yango ya maloba 763
ezwamaki pene na engumba ya
Changan na mobu 1625 mpe
balobaka sikawa ete ezali na
Zamba ya Bitanda na Changan.
Eteni moko oyo euti na bitanda
yango elobi boye:
|
|
“Na
mokolo ya nsambo topesaka
bambeka, nsima ya kopɛtola
mitema na biso, mpe kozwa
bolimbisi ya masumu na biso.
Lingomba oyo, ya kokoka mpe ya
malamu mpenza, ezali mpasi mpo
na kopesa yango nkombo, kasi
ezali kongɛngisa molili na
malako na yango ya pole”
(M. l'Abbe Hue Christianity
in China, Vol.
I, Ch. 2, pp. 48-49).
|
|
Ba Jacobites bayebanaki lokola babateli ya Sabata na mobu 1625, na Inde (Pilgrimmes,
Pt. 2, p. 1269).
|
|
Lingomba ya Abyssinie ezalaki se kotosa Sabata, mpe na Éthiopie, ba
Jésuites balukaki kotinda bato
ya Abyssinie bándima Lingomba ya
Katolike ya Loma. Motindami ya
bato ya Abyssinie na tribinale
ya Lisbonne, awanganaki ete
bazalaki kotosa Sabata na
komekola Bayuda,
kasi na kotosa Klisto mpe
Bantoma (Geddes
Church History of Ethiopia,
pp. 87-88).
Ba Jésuites bapusaki Mokonzi Zadenghel ete andima kotosa bokonzi ya Papà
na 1604, mpe apekisa milulu ya
losambo na [mokolo] ya Sabata na
kotiaka makeneli ya bitumbu ya
makasi
(Geddes, ibid., p. 311 mpe
lisusu Gibbons,
Decline and Fall of the Roman
Empire, Ch. 47). |
|
Sabata na Italie
|
|
791 TB |
Emonani ete Ambroise ya Milan azalaki kotosa Sabata na Milan mpe mokolo ya
lomingo na Loma, yango wana
ebandeli ya elobeli to lisese
ntango bozali na Loma, bosala
lokola Loma
(Heylyn, op. cit.,
1612). Heylyn amonisi ete
Lingomba ya Milan uta na ekeke
ya minei ezalaki esika ya botosi
ya Sabata na Mpótó (ibid., eteni
2, para 5, nk. 73-74). Yango
wana, ezali likambo ya kokamwa
te ete ba Sabbatati bazalaki na
eteyelo na bango kuna, ndenge ba
vallenses bamonisaki yango
ntango Pierre Valdo asanganaki
na bango. Sabata ezalaki
kotosama na Italie uta bankama
ya bambula mpe Likita ya Friaul
(pene na mobu 791) na kanɔ́ 13,
etelemelaki botosi na yango na
baloni.
"Tozali
kopesa mitindo na bakristu banso
ete babatela Mokolo ya Nkolo, te
mpo na kokumisa Sabata ya kala,
kasi mpo na butu wana ya bule ya
mokolo ya yambo ya poso oyo
babengi Mokolo ya Nkolo. Na
Kolobakà na ntina na Sabata wana
oyo Bayuda batosaka, mokolo ya
suka ya poso mpe oyo basali
bilanga na biso batosaka...." (Mansi,
13, 851).
|
800 TB |
Emonani ete ba Huns bakendaki kofanda na bisika ya matiti to na ba
steppes, mpe bakómaki baninga ya
Bakhazar, mpe batikalaki kuna
tii ntango bazwaki lisusu
Pannonie nsima ya mobu 800, na
lisungi ya ba Khazar oyo
bakomaki sikawa Bayuda. Tokoki
te kotia pembeni likambo oyo
ete, ekoki kozala ete ba
sabbatariens ya Transylvanie
bayaki mpenza elongo na etuluku
ya ba Huns ya Khazaria na
Levedia mpe bazalaki na kati ya
lingomba ya esti oyo
efandisamaki banda ebandeli nà
ba ntoma na empire ya Parthie
mobimba
(tala Grun, The Timetable of
History, 3rd ed.,
Touchstone, 1991, p. 30)
(tala mpe maloba ya ebandeli ya
Cox na R. Samuel Kohn,
Ba Sabbatariens na Transylvanie
(No. A_B2), [1894],
CCG
Publishing, 1998).
|
800-900 TB |
Ba pauliciens balongamaki na
ntango ya bokambi bwa
Chrysocheir na Tephrike kasi
bazongisamaki na nse ya bokonzi
ya Smbat nà Arménie nà Thondrak
mpe na bongo, bapesaki bango
nkombo ya Thondrakiens. Mwa
ndambo babengami Athingani na
Phrygie mpe Timote ya
Constantinople (Boyambi
ya bapɛngwi) abengaki bango
ba Melchizedekites mpe lisusu ba
selikiens.
|
Nicephore (802-811) asalelaki ba pauliciens mpo na
kobatela ndelo ya bokonzi na
ngambo ya ɛsti.
|
|
Baamperɛrɛ Mikaele mpe Léon V banyokolaki na motema
mawa te ba pauliciens, kasi
bango bazalaki mpenza bato ya
bitumba mpe babongisamaki malamu
na boye ete bakokaki te
kotindama na makasi bákɔta nà
Lingomba ya Ɔrtɔdɔkse.
Theodora (842-857) anyokolaki
bango makasi koleka. |
|
Ba Athingani bazalaki ná boyokani makasi ná Amperɛrɛ
Michael II (821-829). |
|
970 TB |
Bozongisi ya mibale ya ba pauliciens oyo bazalaki ba Sabbatariens
nà Thrace esalemi na nse
ya bokonzi ya John Tsimiskes.
|
1012 TB |
Minyoko ya “bapɛngwi” ebandi na Allemagne.
|
1064 TB |
Sabata ekomaki [ntina ya] boswani ya bololo na ntango ya bokabwani ya 1064
kati nà Lingomba ya Wɛsti na ya
Ɛsti.
|
1095 TB |
Bapekisi baklisto bákɔta na Yelusaleme. |
1096 TB |
Croisade ya liboso na bokambi ya Pápa Urban II. |
1123 TB |
Likita ya liboso ya Lateran na Loma epekisi banganga-nzambe bábala.
Banzemba bazwi bokonzi likoló na
Lingomba ya Loma, oyo ebebaki na
lobango, na oyo etali bizaleli
malamu.
|
1139 TB |
Malachi O’Mongoir, Archevêque ya County Armagh (atikaki mosala yango na
1138) akei kotala Pápa Innocent
na Loma mpe asengi ba palliums
mpo na ba episkopo ya County
Armagh mpe Cashel. Bapesaki ye
etelemelo ya mokambi mpo na
Irlande. Akomi molongo ya ba
Papàs tii na tango ya suka ya
Lingomba ya Loma. Azongi na
nzela ya Clairvaux na botambwisi
ya Bernard. Kuna, bapesi ye ba
sango mitano na bokambi ya
Christian, moto ya Irlande, mpe
azongaki na Irlande mpe
abandisaki Abbay ya Melliffont
na 1142.
|
1147 TB |
Croisade ya mibale. |
1159 TB |
Pápa Adrian IV (Nicholas Brekespear) moto ya Angleterre ya kobotama, na
ntango ya mobembo na ye na
Beneventum, andimisami na Jean
ya Salisbury ete apesa Irlande
na Angleterre na boyangeli ya
Henri II. Mokano ya solosolo
ezali ya kosilisa ba
Quartodecimans oyo bazali se
kokoba na Irlande uta na Cashel.
Kaka banganga-nzambe ya County
Armagh nde Loma endimi. Uta
ntango wana, Irlande ekómaki na
mobulu ya kokamwa. Ba Pápa, na
boumeli ya bikeke minei,
balobaki ete bazali na bokonzi
likoló na Irlande na kotala
Likabo ya Adrian. Bopesi ya oyo
ezalaki Hibernia na Angleterre,
esalemaki na moboko ete Lingomba
ya Katolike ya Loma efandisamaki
na Constatin: |
"Na
bosenga na ngai apesaki Hibernia
na Henri II , Mokonzi ya lokumu
ya Angleterre, mpo na ezala ya
ye mpe bakitani na ye, ndenge
emonisami na mokanda na ye [oyo
ezali] tii lelo. Mpamba te,
bisanga nyonso ya lotomo ya
kala, engebene bopesi ya
Constantin, elobelami ete ezali
ya Lingomba ya Loma, oyo ye abandisaki.” |
|
1160 TB |
Pierre Valdo akomi mokambi ya ba Vaudois na Lyon. Bato ya istware oyo
bandimaka Bosato balobaka na
libunga nyonso ete ba vaudois
babandaki elongo na Pierre
Valdo, [ezali] mpo na koluka
kokitisa bindimeli mpe mateya na
bango; nzokande, azalaki bobele
kolanda lisoló molai ya baklisto
Unitariens Subordinationniste,
oyo ebandaki uta mbongwana na
bango na nzela ya Polycarpe mpe
baepiskɔpɔ na ye ya Smirne na
mobu 120 T.B. Momeseno ya
kolakisa mosapi bakambi ya
mangomba na boumeli ya ntango
lokola bato oyo babandisakà
mangomba ya pembeni ezali mayele
mabe oyo bato ya Bosato
basalelaká mingi mpe oyo ezali
na mokano ya [koluka] kozipa
bokobi ya lingomba. |
1179 TB |
Ba Barbes Vaudois batunami mituna na Basango ya Angleterre yambo Likita ya
misato ya lateran, mpe
bakweisamaki na Likita [yango].
Ebongiseli ya ebandeli ya Sabata
ya Ba-Vaudois ekweisamaki ete
ezali lipɛngwi. |
Likita ya misato ya Lateran.
Ba Vaudois bakweyisami mpe
Inquisition esalemi sima ya
Makita oyo elandaki. Bobandi ya
Ba Croisades Albigeoises.
Kobanda ntango wana, Motángo
monene ya Batosi ya Sabata
bakabami mpo batumbama likolo ya
bakonyi. Banda na Mbongwana,
Baprotesta ya Bosato bazalaki
mpe kosangana na bonyokoli ya
lingomba.
|
|
1180 TB |
Ba Vaudois (batelemelì ya Bosoto tii na Mbongwana) bakweisamaki elongo mpe
na nse ya bobengami
Arianisme na mobu 1180 na
mokanda ya Bernard de Fontcaude
(Adversus Vallenses et
Arianos). Tala mokanda
Mosala ya Mobeko ya Minei na
Lisolo ya Mangomba ya Nzambe oyo
ebatelaka Sabata (No. 170).
|
1184 TB |
Etumbu ya bolongolami na Likita ya Vérone ebimisaki na Lyon basungi ya
Valdo oyo batikalaki mpe
ebenganaki bango na Provence, na
Dauphine mpe na mabwaku ya
Piemont, Lombardie, mpe bamosusu
kutu na Allemagne. Bakómaki
mingi mpenza na boye ete
Innocent II atindaki ba légats
na ye ya malamu koleka mpo na
kosilisa (koboma) bango na mobu
1198, 1201 mpe 1203. |
1189 TB |
Croisade ya misato. |
1190 TB |
Likita ya Gênes epesi mitindo ete ba vaudois bakabama ya konkangama na
minyɔlɔlɔ mpo na kotumba bango.
Bernard de Fontcaude akomi
Liber Contra Vallenses. |
1190-2 TB |
Ba Sabbatariens banyokolami na Angleterre mpe ba Publiani to Pauliani
batumbami na Oxford.
|
1192 TB |
Episkɔpɔ Otto ya Toul apesaki mitindo ete bámema ba vaudois nyonso ya
konkangama na minyɔlɔlɔ na
tribinale ya Episkopo.
|
1202 TB |
Croisade ya minei. |
1206 TB |
Genghis Khan azali koyangela likolo ya
Ba-Mongole.
|
1208 TB |
Croisade alibigeoise ebandi, ewumeli tii na 1244 mpe ememaki bonyokoli
ezanga mawa, na etinda ya pápa,
Ba alibigeois 20 000 babomamaki
na ntina ete bazali bapɛngwi. |
1210 TB |
Amperɛrɛ Otho apesaki mitindo na Episkɔpɔ-mokonzi ya Turin ete abengana ba
voudois na diocèse na ye, mpe na
mobu 1220, Mibeko ya Pignerol
epekisaki bafandi [ya kuna]
bábomba bango. Mwa ndambo
bakimaki na Picardie, mpe
Philippe Auguste alandaki bango
tii na Flandres. Mwa ndambo
bayaki na Mayance mpe na Bingen,
epai wapi 50 batumbamaki na 1232
(Adeney, ibid.). (Talá mokanda
Bokabolami monene ya mangomba
oyo ebatelaka Sabata (No. 122). |
1212 TB |
Croisade ya bana : bana mike kati na bana 50.000 ya France mpe ya
Allemagne bazongi.
Mingi bakufaki to bakómaki
baombo na Afrika ya Nɔrdi. |
1221 TB |
Croisade ya mitano. |
1228 TB |
Croisade ya motoba. |
1229 TB |
Inquisition ya Toulouse, na France, epekisaki moto nyonso (laïque) átánga
Biblia.
|
Likita ya Toulouse ebimisaki ba Kano mpo na kotelemela batosi ya Sabata.
|
|
Kanɔ́ 3 - Bakolo ya bituluku ndenge na ndenge bakoluka na molende na ba
villas, bandako pe ba zamba, pe
bakobebisa bisika oyo bapengwi
babombanaka.
|
|
Kanɔ́ 14 - Bandimi (ba laïc) bapesameli nzela te ya
kozala na mikanda ya Testama ya
Kala to ya Sika (Hefele 5,
931.962) (Hefele 5, 931.962). |
|
|
Ba Inquisitions Ebandi
|
1231 TB |
Pápa Grégoire IX asali Inquisition mpo na koluka kotelemela bato oyo bango
babengaka “bapɛngwi” |
Toyebi, na nzela ya matatoli ya ba Inquisitions, nini ezalaki mateya ya
Eklezia na matambe mikeseni ya
bokabolami na yango.
|
|
Ba croisades Albigeoises |
|
Ba Croisades Albigeoises ya ekeke ya 13 esangisi bituluku oyo na ntembe te
bazalaki batosi ya Sabata. Tala
mokanda Bokabolami
Monene ya Mangomba oyo Ebatelaka
Sabata (No 122). Mposa
ya Lingomba ya Katolike ya Loma
ya kobomba/kozipa likambo oyo
ememi na maloba ya kokamwa na
oyo etali dérivé linguistique ya
kombo Sabbatati. Kasi, toyebi
mpe ete bazalaki unitairiens.
|
|
Loma na ekeke ya 13 esalaki Croisade Albigeoise na mobimba na yango mpo na
kobundisa ba éléments wana
mibale. Ba Albigeois bazalaki na
libateli na Sudi ya France, na
nse ya bokambi ya Raymond, Comte
ya Toulouse. Ba Vallenses to
Sabbatati bazalaki mingi koleka
mpe bapalanganaki mingi, mpe
bakómaki tii na Espagne. Tokoki
kotonga lisusu mateya ya ba
Vallenses uta etuluku ya ba
Sabbatati ya Espagne, na nzela
ya minyoko makasi oyo bakutanaki
na yango.
|
|
1237 TB |
Pápa Grégoire IX atindi mokanda moko epai ya Episkɔpɔ-mokonzi ya
Tarragona, mpe yango esali ete
bátumba ba vaudois zomi na
mitano, oyo Lingomba ya Loma
elobaki ete bazali bapɛngwi;
Mokonzi Ferdinand ye moko
azaliki kobwaka nkoni na mɔtɔ.
Na boumeli ya ntango, ba vaudois
wana ya Espagne basili kobomama. |
1249 TB |
Croisade ya nsambo oyo ekambamaki na mokonzi Louis IX ya France. |
1270 TB |
Croisade ya mwambe |
1310 TB |
Ba Sabbatariens ya Bohême bazalaki ndambo moko kati na minei ya bato ya
Bohême. Bazalaki mpe mingi na
Autriche, na Lombardie, na
Bohême, na nɔrdi ya Allemagne,
na Thuringe, na Brabdenburg mpe
na Moravie.
|
1315 TB |
Ba Unitairiens ya Autriche bakufi ba martyru mpe Inquisiteur ya Krems
afundi bitukà 36, atumbi ba
martyru 130. Batumbaki na Vienne
episkɔpɔ ya Neumeister lokola
moko ya bapɛngwi. Elobami ete
alobaki ete ezwamaki ba vaudois
soko 80 000 na Duché ya
Autriche. |
1348 TB |
Ba Flagellants (ba fanatiques ya mangomba
oyo bazalaki na momesano ya
komibeta fimbu) bafundi bayuda
(pona bokono ya Peste noir) pe
batumbi bayuda na bigumba ebele
ya Mpoto. Banda ntango wana na
Mpoto, Ba Sabbatariens
bakweisami lokola Bayuda na
bituluku nyonso oyo endimaka
bosato. |
1349 TB |
Minyoko ya Bayuda ebandi na Allemagne.
|
1351 TB |
1347-1351 T.B., bato ya mpoto 75
millio bakufi na [bokono] ya
peste noire (pelɔzi ya Bubonic?)
|
1415 TB |
Jan Hus, mobongoli ya Bohême, atumbami likolo ya konyi mpo na lipɛngwi.
|
Minyoko kowuta na Lingomba ya Ɔrtɔdɔkse likolo na batosi ya Sabata mpe
bato mosusu |
|
1441-1905 TB |
Lingomba ya Ɔrtɔdɔkse na Russie mpe na bitúká oyo ezalaki pembenipembeni
na yango, ezalaki konyokola na
mawa te baye batikaki yango, mpe
emekaki koboma batosi nyonso ya
Sabata oyo bazalaki na bisika
oyo ezalaki kokamba (tala
lien oyo ezali likoló mpo na
kotala na ndenge ya malamu
lisolo ya
Bamonastɛrɛ oyo ezalaki Babolɔkɔ,
Bakangamí oyo bakangamì kuna,
Batelemelì na makambo ya magomba
mpe ba sectaires, Bato ya
politiki mpe bato mabe,
Intolérance ya empire ya Russie
mpe etumba mpo na boyangeli ya
Ɔrtɔdɔksi), buku ya Daniel H.
Shubin. |
Eleko oyo elobelami ebandi na 1441 nà bokomi ya Isidore, Métropolitain ya
Moscou, na Bamonastɛrɛ ya Chudov
(Bikamwa) na Moscou mpo na
bonkangamì bwa ye kuna. Eklezia
Ɔrtɔdɔkse ya Russie esalelaki
Bamonastɛrɛ ya Russie mpo na
kokanga batelemelì na makambo ya
mangomba, mpe ba sectaires, bato
ya politiki mpe bato mabe.
|
|
Kobanda ntango wana kino mobeko ya Tsar Nicolas II na ntina ya tolérance
ya Mangomba (misusu) na 1905
T.B., ntango bakangamì ya suka
babimisamaki na Monastɛrɛ
Spasso-Evfimiev ya Suzdal,
baklisto mingi oyo babatelaka
Sabata balekisaki mikolo ya
nsuka ya bomoi na bango na kati
na bandako ya babolɔkɔ yango ya
basango. Basi mingi baklisto oyo
bazalaki kotosa Sabata
bakangamaki mpe na ba couvents
ya Lingomba ya Ɔrtɔdɔkse.
|
|
Sabata na Mpoto ya Nɔrdi |
|
1436 TB |
Lingomba ya Sabata enyokolamaki na Norvège uta ntango ya Likita ya
Lingomba na Bergen, na mokolo ya
22 Augusto 1435, mpe likita
linene na Oslo na 1436. Bato na
bisika ndenge na ndenge ya
bokonzi basi bakomaki kotosa
mokolo ya Sabata mpe
Episkɔpɔ-mokonzi azalaki
kopekisa yango na ntina ete : |
Epekisami mpenza - ekomami kati na mobeko ya Eklezia
- mpo na moto nyonso, kotosa to
koyamba mikolo ya bule, longola
se oyo pápa, episkopo-mokonzi,
to baepiskɔpɔ baponi
(R. Keyser, The History of the Norwegian Church under Catholicism,
Vol II, Oslo, 1858, p. 488). |
|
Awa pe, tomoni mokolo ya bopemi oyo moto apeseli etinda kozwa/ezwi esika
ya mokolo ya bopemi oyo Nzambe
epeseli etinda |
|
Lisusu, na Likita ya Katolike ya etuka ya
Bergen na mobu 1435, elobamaki
ete : |
|
Bayebisi biso ete bato mosusu na biteni ndenge
na ndenge ya etuka ya bokonzi
bayambi mpe bazali kotosa molulu
ya samedi.
|
|
Epekisami mpenza - na kati ya makomi esantu ya
Eklezia - [mpo na] bato banso
mpenza, kotosa mikolo misusu
longola se oyo Pápa mosantu,
episkopo monene, to baepiskopo
basili kotiya. Na nsima,
Esengeli ata moke te kopesa
nzela mpo na botosi ya mokolo ya
Samedi, longola se soki makomi
esantu ya lingomba etindi bongo.
Yango wana tozali kopesa toli na
baninga nyonso ya Nzambe, na
Norvège mobimba, oyo balingi
kotosa Eklezia mosantu, ete
bamibanzabanza te mpo na mabe
oyo, ya botosi ya mokolo ya
samedi, mpe topekisi basusu, na
makeneli ya bitumbu makasi oyo
ekowuta na Eklezia, ete babatela
te mokolo ya samedi Mosantu
(Dip. Norveg, 7, 397).
|
|
Likita ya Lingomba oyo esalemaki na Oslo na
mobu 1436 elobaki boye :
|
|
Epekisami, na nse ya etumbu moko wana,
kosantisa samedi na koboyaka
kosala mosala.
(History of the Norwegian Church etc.,
p. 401).
|
|
1458 TB |
Frederic Reiser, nsima ya bambula 25 oyo alekisaki epai ba Vaudois ya
Bohême mpe ya Autriche, asilaki
kotumbama na Strassburg.
|
Boye, Ezali na bituluku ata minei oyo epalangani na bikolo soki mwambe,
oyo misusu kati na yango
esanganaki na Baprotesta.
Ezalaki na ba
Subordinationnistes, to ba
Unitariens, na Autriche na ekeke
ya 13 mpe (talá mobu 1315 T.B.
oyo ezali likoló) Inquisiteur ya
Krems afundaki bitúká 36 na mobu
1315, mpe atumbaki bamartyr 130.
|
|
Inquisition ya Espagne |
|
1478 TB |
Pápa Sixtus IV abandisi Inquisition, oyo ekobaki kino ntango ya bolongoli
na yango na nzela ya mobeko
(decret) na mobu 1834 T.B.
|
1488 TB |
Baklisto Vaudois oyo bazalaki kofanda na bangomba ya Alpes cauttiennes na
ya Dauphiné babomami. Ba Vaudois
koleka 3 000, bakisa mpe bato
nyonso ya Val Loyse, bakufi
nsima ya komibomba na libulu
moko mpo na kokima bopusani ya
mapinga. Mibali ya Nkolo ya La
Palu batyaki mɔtɔ na bitunga
minene ya nkoni, mpe boye,
bakataki mpema bafandi ya ngomba
yango na kati ya libulu.
Bakutaki kuna bana mike 400 oyo
bakufaki mpo na bosangi kopema
na mbeto na bango
to
na mabɔkɔ ya bamama na bango oyo
bazalaki [pe] ya kokufa. |
Sabata na Moscou |
|
1503 TB |
Likita, Moscou, 1503: "Bafundami (batosi ya Sabata) babengamaki; bandimaki
polele kondima ya sika (sic),
mpe balobaki bolamu na ntina na
yango. Bato ya lokumu mingi kati
na bango..., bakatelamaki etumbu
ya liwa, mpe batumbamaki na miso
ya bato nyonso na kati ya ba
cages, na Moscou, le 17 décembre
1503-"
H. Sternberfi, Geschichte der
Juden.
|
1507 TB |
Eklezia ebandi koteka bolimbisi (ba indulgences) mpo na kotonga Basilika
ya santu Petelo, na Loma. |
1517 TB |
Balobaka ete Martin Luther abandisaki "Mbongwana" na Mpoto.
|
1519 TB |
Edit ya Bondimi
epesami na Valencia na Andres de
Palacio, Inquisiteur ya
Valencia, mpe ebimisamaki na
Roth. Emonani na kolanda Edit
oyo ete, ezalaki na molongo
monene ya makambo mpe
bindimandima (superstitions) oyo
etangamaki, oyo etalisaki
bituluku misato ya batu. Ya
liboso esangisi baklisto oyo
bazalaki koyamba ezaleli ya
komisala Bayuda. Etuluku ya
mibale esangisi Bayuda bango
moko mpe etuluku ya misato
esangisi na Bamizilma. Emonani
polele,
engenbene Edit yango ete
mateya yango ekɔtaki kati na
Lingomba ya Katolike ya Loma,
mpamba te, maloba oyo elobamaka
na ntango ya Ukaristya etalelami
na siki siki lokola elembo ya
lipɛngwi oyo balobaka ete ezali
na Edit. Ndenge moko mpe,
Ekulusu, to Elembo ya Ekulusu,
ezalaki [kosalelama] te o kati
ya ba Sabbatati. Emonani na
kotala Edit yango ete etuluku
yango eboyaki [liteya ya] ame
mpe mateya ya Lola mpe Lifelo.
Bazalaki kobatela Sabata kobanda
kolala ya moi na mokolo ya
motoba
(vendredi) tii na kolala
ya moi na mokolo ya nsambo
(samedi), bazalaki kosala mosala
ata moko te na mokolo ya Sabata.
Bazalaki kotosa feti ya Mampa
ezanga levire mpe Elekeli na
matiti ya bololo. Bazalaki
kokila bilei na Mokolo ya Mbɔndi
(Roth, nk. 77 mpe oyo elandi).
|
Bindemeli minene nyonso mpe makambo Bayuda bazalaki kotosa ekɔtisamaki na
molongo oyo ezalaki na edit
yango, na boye ete batyaki
bibongiseli yango esika moko,
mpe yango esalaki ete ezala
mpasi mpo na koyeba bokeseni ya
sikisiki kati na bango. Bazalaki
kotosa mibeko ya bilei mpe
bazalaki mpe kokunda bakufi na
bango
na kolanda momeseno ya Bayuda
. Eteni monene ya Edit yango
esangisi bindimandima oyo
balobaka ete ezali ya mangomba
(sectes) (na ndakisa, lok. 78).
Boboyaki
losambo ya kosambela
Maria mpe yango etiamaki esika
moko na boboyi ya bayuda ya
Masiya. |
|
Liteya ya Transubstantiation eboyamaki, ndenge moko mpe liteya ya lolenge
ya Katolike ya Omnipresence, oyo
ezalaki Animisme platonicien
(lok. 78). Emonanaki ete
banganga-nzambe bazalaki
kati na likambo yango mpe
bayebaki bango uta na
bobulisami. Baklisto bamonanaki
lokola Bayuda na kotosaka mibeko
na ntina na bilamba (lok. 79).
Bazalaki kokutana na mangomba ya
bandako mpe bazalaki kotánga
Bablia na monɔkɔ ya mboka.
Biloko ya bapɛngwi ezalaki
kobotolama, mpe na ntembe te,
yango esalaki ete Ba-Inquisiteur
bázala na molende.
|
|
Ba Marranos to baklisto ya Sika bakokaki te kondimama lokola batatoli na
ntango ya bosambisi.
Koboya kobimisa bankombo
ya batatoli ebandaki na ekeke ya
13,
balobaka ete ezali mpo na
kobatela bato ya bolɛmbu liboso
ya
bato ya nguya, kasi
likambo yango ekómaki momeseno
mpe moto moko te akokaki kozwa
bankombo ya bato oyo bafundi ye.
(Roth amonisi na ntina ete ata
tii na 1836 na Angleterre, bato
ya mabe oyo bafundamaki bakokaki
te kozala na balobeli to komona
bakopi ya makambo oyo balobaki
mpo na kofunda bango). Eleko
wana ezalaki nsomo mpe
Inquisition ezalaki ya nsomo
koleka kati na yango.
|
|
Ba satattati ya Mpoto ya Ɛsti |
|
Toyebi malamu mpenza nini
ezalaki mateya ya mangomba ya
Hongrie mpe ya Transylvanie
kobanda na ekeke ya 15 tii na
ekeke ya 19. Mokanda oyo
ebatelamaki na Docteur Samuel
Kohn, Rabi monene ya Budapest,
na Hongrie, kati na buku DIE
SABBATHARIER IN SIEBENBURGEN
Ihre Geschicte, Literatur, und
Dogmatik, Budapest, Verlag
von Singer & Wolfer, 1894,
Leipzig, Verlag von Franz
Wagner.
Makambo yango etangami kati na
mokanda
Bokabolami monene ya Mangomba
oyo ebatelaka Sabata (No 122) na nkasa 22 mpe oyo elandi).
Ebongiseli mobimba etangami na
buku oyo ebongolami uta na
Allemand: Ba Sabbatariens na
Transylvanie, na Samuel
Kohn, éd. W. Cox, CCG
Publishing, USA 1998 (tala
Ba Sabbatariens na Transylvanie
(No A_B2).
|
|
Na ntembe te, Toyebi ete etuluku oyo ya Vallenses to Sabbatati ezalaki
Unitarien, mpo Frances David to
Davidis akufaki na boloko na
1579. Kohn alobi ete bazongisaki
boklisto ya ebandeli mpe oyo ya
solo (Kohn, lok. 8). Na 1579,
lingomba ya Unitaire ekabwanaki
na biteni ya basambeli ya mokolo
ya lomingo mpe basambeli ya
Sabata. Etuluku ya Sabata oyo
ezalaki na nse ya bokambi ya
Eossi ezalaki sembo mingi na
bosolo.
|
|
Bazalaki kosala batisimo ya mikóló. Bazalaki
kobatela Basabata mpe Mikolo ya
Bule bakisa mpe Pasika, Mampa
ezanga levire, Pantekote, Mokolo
ya Mbɔndi, Feti ya Bahema mpe
Mokolo Monene ya Nsuka mpe, oyo
eleki na ntina, Ba Sanza ya
Sika. feti ya Bakelelo etangami
te esika na yango moko kati ya
buku ya banzembo mpe emonani ete
bazalaki kokumisa yango nà
banzembo ya Sanza ya Sika. |
|
Mateya na bango esangisi Bambula Nkóto na
bonzonto, oyo na ebandeli na
yango Klisto akozonga mpe
akosangisa lisusu Yuda na
Yisalaele.
|
|
Bazalaki kosalela Manaka ya Nzambe oyo
etongamaki na kolanda ba Sanza
ya Sika.
|
|
Bazalaki koteya masekwa mibale, moko mpo na
bomoi ya seko na bozongi ya
Klisto mpe mosusu mpo na
bosambisami na nsuka ya Mbambula
Nkóto. |
|
Bazalaki koteya lobiko na nzela ya ngolu kasi
esengeli ntango nyonso kobatela
mibeko.
|
|
Bazalaki koloba ete Nzambe abengaka bato mpe
mokili mobimba ezali ekufa miso.
|
|
Liteya na bango na ntina na Klisto ezalaki mpenza Unitarien
subordinationniste.
|
|
(Tala mokanda
Bokabolami monene ya Mangomba
oyo ebatelaka Sabata (No 122),
lok. 22 mpe oyo elandi).
|
|
Boye, tokoki komona ete Lingomba ya Sabata ya
ebandeli ezalaki Unitarien mpe
ezalaki kotosa mibeko ya Testama
ya Kala. Sabata ezalaki se
likambo moko kati ya ebongiseli
na bango ya bindimeli, oyo
ezalaki komonisa losambo ya Ye
oyo azali Nzambe Moko ya Solo.
Banyokolamaki na Mpoto ya esti
mpo na unitarisme na bango
koleka mpo na botosi na bango ya
Sabata (Francis Davidis aponaki
kotikala na boloko, wapi
akufaki, na esika ya kobebisa
kondima na ye ya Unitaire, atako
Socinus ye moko Unitarien,
amekaki kondimisa ye ete ameka
kobongola unarisme na ye oyo
ezalaki makasi mpo na abikisa
bomoi na ye). Baboyelaki bango
kozala na lokumu ya kobengama
Lingomba, nzokande ata Bayuda
bapesamaki lokumu yango.
Baboyelaki bango bákɔta na ndako
ya bamasini ya konyata mikanda
mpe na bongo, bazalaki kokoma
mateya na bango na mabɔkɔ, na
lolenge ya lettre-chaîne.
Inquisition ezalaki na mawa te
na bopekisi ya ebongiseli yango,
mpe na mikili ya Mpótó likambo
ya botosi ya Sabata ekokaki mpo
na koboma bango. |
|
1544 TB |
Likita ya Lingomba na Oslo epesi lisusu likebisi ya mobu 1436.
|
Epekisami, na nse ya etumbu moko wana,
kosantisa samedi na koboyaka
kosala mosala (History of
Nowegian Church etc., p.
401).
|
|
Basusu kati na bino, na bokeseni na likebisi,
bazali kotosa mokolo ya samedi.
Esengeli bazwa etumbu makasi.
Moto nyonso oyo akozwama azali
kotosa samedi akofuta amende ya
ba marks zomi (History of
King Christian the Third,
Niels Krag na S Stephanius).
|
|
Emonani mpenza ete botosi ya Sabata ezwaki
misisa na Norvège na boumeli ya
bambula soki moke nkama moko.
|
|
Lingomba ya Sabata mpe ata bososoli ya Sabata
ya mokolo ya nsambo ezwamaki mpe
na Norvège banda na ntango ya
Mbongwana, engebene bacommantere
oyo mapesamaki na banɔti to na
mabongoli : na ndakisa tala
Documents and Studies Concerning the History of the Lutheran Catechism
in the Nordish Churches, Christiania, 1893 ; mpe lisusu Theological
Periodicals for the Evangelical
Lutheran Church in Norway,
Vol. 1, Oslo, p. 184.
Botosi ya sabata epalanganaki pe na Suède pe enyokolamaki ntango nyonso.
|
|
Molende wana ya kokumisa mokolo ya Samedi ekobaki na boumeli ya ntango
molai mpenza: ata makambo
mikemike oyo ekokaki kolendisa
momeseno ya kokumisa mokolo ya
Samedi ezwamelaki etumbu (Évêque
Anjou, Svenska Kirkans
Historis, (nsima ya) Motet i
Upsala).
|
|
Momeseno yango epalanganaki tii na Finlande mpe mokonzi Gustave Vasa I ya
Suède akomelaki bato ya
Finlande. |
|
Eleki mwa ntango toyokaki ete bato mosusu na Finlande
bakweyaki na libunga monene mpe
bakomaki kotosa mokolo ya
nsambo, oyo babengaka mokolo ya
Samedi
(Bibliothèque ya Leta na Helsingfors, Reichsregister,
Vom. J., 1554, le B.B de Teil.
feuille 1120, pp. 175-180a).
|
|
Kasi, mangomba oyo ebatelaka Sabata ebikaki na Suède
kino lelo. |
|
Tokosala sikoyo makasi mpo na kolakisa ete
bosantisami ya Sabata ezali na
moboko na yango mpe ebandeli na
yango kati na mobeko oyo Nzambe
ye moko, ntango ya bozalisi,
atyaki mpo na mokili mobimba mpe
oyo, na yango, epesameli bato
nyonso ya ntango nyonso
(Evangelisten (mosakoli
ya nsango malamu), Stockholm, du
30 mai au 15 août, 1863 : organe
ya
Eklezia
Baptiste
ya Suéde).
|
|
1555 TB |
Baprotesta mingi (mpe babateli ya Sabata)
batumbami na Angleterre. |
1562 TB |
Lelius Socinius azalaki kofanda mingimingi na Zurich,
kasi azalaki moboko monene ya
etuluku oyo ezalaki kosangana na
Cracovie. Akufaki na 1562 mpe
bato oyo bazalaki kotelemela
bosato bamikutaki uta wana na
mikakatano. Na 1570, ba
Sociniens bakabwanaki mpe, na
bopusi ya John Sigismund,
basilaki kofanda na Racow.
|
1566 TB |
Emonani ete Francis Davidis abandisaki Lingomba ya Unitaire na
Transylvanie. Kasi, ebongiseli
ya Bavaudois esilaki kozwa
misisa na Ɛsti banda bankama ya
bambula. |
1572 TB |
Bosasi ya bato, oyo ebengami Saint-Barthélémy :
ba Huguenots mingi babomami na
France.
|
1574 TB |
Catéchisme ya ba-unitaire ebimisami na Pologne |
1579 TB |
Na 1579, Faustus ayaki na Pologne elongo na mikanda ya noko na ye ya
mobali. Akutaki lingomba yango
ya kokabwana mpe na ebandeli,
baboyaki akota mpo azalaki
koboya kozwa batisimo ya mibale.
Na yango, batisimo
na ye ya liboso esengeli
ezala na ntango asi akómaki
mokóló. Na 1574, ba Sociniens
bakabolaki
Catéchisme ya ba Unitariens. Lolenge ya kozala mpe bokoki ya
Bonzambe elimbolamaki kuna kasi
mokanda yango elobeli te
bizaleli ya bonzambe, oyo
etalelami ete ezali ya kobombama
(na Bakatolike). Klisto,
bazalaki kozwa ye lokola moto
oyo balakaki mpe moyokanisi ya
bozalisi.
Ezali na ntango wana nde tomoni botiami ya Unitarisme radical to boboyi ya
bozali ya liboso ya Klisto.
|
Faustus Socinius asangisaki bituluku yango na
nse ya bokambi na ye kobanda
mobu 1579. Babengisaki ye na
Siebenburg (to Siebenburgen) mpo
na kotɛmɛla etɛlɛmɛlo
antitrinitaire ya François David
(to Davidis) (1510-1579). David
akufaki na Château ya Deva esika
akangamaki mpo na makanisi na ye
na ntina na lolenge ya kozala ya
Klisto. Lingomba na Siebenburg,
sima ya liwa ya Francis David,
ekambamaki na Andreas Eossi mpe
yango ezalaki Eklezia na Mpoto
ya esti oyo wapi bandimi na
yango bazalaki bakitani ya
bavaudois. Toyebi na ntembe te
ete bazalaki Ba-Unitarien (mbala
mingi Bakatolike babengaka bango
Ba-Arien). Bazalaki kobatela
Sabata, Mikolo ya bule mpe ba
Sanza ya Sika mpe bazalaki
Eklezia ya Nzambe ya solo na
Mpoto. Bazali oyo tokobenga
eleko ya Thyatira (Tala
mikanda :
Bokabolami monene ya Mangomba
oyo ebatelaka Sabata (No 122) mpe
Mosala ya Mobeko ya Minei na
Lisolo ya Mangomba ya Nzambe oyo
ebatelaka Sabata (No 170)). |
|
Davidi aboyaki kondima liteya oyo bato mingi ya
Socinanisme bazalaki koteya, ete
Klisto atako Nzambe te,
esengelaki kosambela ye.
Lingomba ya Nzambe na Mpoto
etikala kondima ata mokolo moko
te ete Klisto azali moto oyo
esengeli kobondela to kosambela.
Koboya kosambela Klisto ezalaki
liteya oyo oyokani mpe oyo ya
ntango nyonso ya Eklezia ya
Nzambe na boumeli ya bikeke,
bakisa mpe Bavaudois oyo
lingomba ya Siebenburg ezalaki
moko na bango. Davidi akɔtaki
bolɔkɔ mpo na liteya yango mpe
akufaki na bolɔkɔ. Hugh Pope
alobi mpe ete Budnaeus
akitisamaki ba grade mpo azalaki
na makanisi ndenge moko na
Davidi mpe ba excommuniaki ye na
1584. Na bongo, bato mibale oyo,
basilaki kobongwana na kondima
oyo babengaka Orthodoxie. |
|
Ba Sociniens, na ntango wana, balongolaki
catéchisme ya kala mpe batyaki
oyo ezalaki na moto ya likambo
Catéchisme ya Racow, oyo
atako ekomamaki na Faustus
Socinius, babimisaki yango
bobele na 1605, mbula oyo
elandaki kufa na ye.
Ebimisamaki mpo na mbala ya liboso na lokota ya Polonais, na nsima na
lokota ya Latin na mobu 1609.
|
|
Ba Sociniens bafulukaki mingi. Basalaki bainiversite, basalaki ba synodes,
mpe bazalaki na ba ndako ya
konyata mikanda oyo esungaki
bango kobimisa mikanda mingi
kati na yango. Mikanda yango
esangisamaki na Sandius na titre
ya
Bibliotheca Antitrinitarianorum.
Misala ya Faustus esangisamì na
mokanda
Bibliotheca Fratrum Polonorum.
|
|
Kasi, baboyelaki Lingomba ya Nzambe ya Siebenburg lokumu ya kobengama
lingomba mpe lisusu ndako ya
konyata mikanda. Eossi akomaki
na maboko mokanda na ye mpe
basungi
na ye ba kopiaki yango.
|
|
1579 TB |
Lingomba Unitarien ekabwanaki na biteni mibale nsima ya liwa ya Davidis,
batosi ya mokolo ya lomingo na
ngámbo moko, mpe batosi ya
Sabata ngámbo mosusu. Andreas
Eossi ayambaki kondima ya
Ba-Unitaire na mobu 1567. Lokola
azalaki kondima te ete
Ba-Unitarien bazalaki koteya
mateya nyonso ya solo ya Biblia,
abandaki koyekola Biblia na
mozindo. Ateyaki mateya oyo
elandi na balandi na ye: |
1. Elekeli, Mikolo ya Mampa ezanga levire, Pantekoti, [Bakelelo elongolami
na libunga?], Mokolo ya Mbondi,
feti ya Bahema, Mokolo Monene ya
Nsuka.
|
|
Liyebisi : Feti ya bakelelo ezwamaki te na
Buku ya banzembo ya Sabata
ya Kala lokola fɛti mpenza. Na
bankasa 62-67 ya buku ya Kohn
(ebimisamaki na 1894), balobaka
na ntina na banzembo ete: Buku
yango ekomamaki na lokota ya
Hongrois na [Andreas] Eossi,
Enok Alvinczi, Johannes Bokenyi.
Thomas Pankotai & Simon Pechi,
mpe basusu. ... Ezalaki na
banzembo 102 : 44 mpo na Sabata,
5 mpo na Sanza ya Sika, 11 mpo
na Elekeli mpe Mampa oyo ezanga
levire, 6 mpo na feti ya Baposo,
6 mpo na Bahema, 3 mpo na Mobu
ya Sika, 1 mpo na Mbondi , 26
mpo na makambo ya mokolo na
mokolo. Tala mikanda
Ba Sabbatariens na Transylvanie
(No. A_B2)
mpe
Ba Sanza ya Sika ya Isalaele
(No. 132)
|
|
2. Mibeko Zomi. |
|
3. Mibeko ya bokolongono (bopekisi ya kolia makila,
ngulu, banyama oyo emikufeli). |
|
4. Millinaire eumelaka mibu 1000, mpe na ebandeli na
yango Klisto akozonga mpe
akosangisa lisusu Yuda na
Yisalaele.
|
|
5. Bosaleli manaka mosantu ya
Nzambe.
|
|
6. Masekwa mibale ekeseni: moko mpo na kokota na bomoi ya seko na ntango
ya bozongi ya Klisto; mosusu mpo
na kokota na bosambisi na nsuka
ya mibu 1000.
|
|
7. Lobiko na nzela ya ngolu,
kasi mibeko esengeli ntango
nyonso kobatelama.
|
|
8. Ezali Nzambe nde abengaka bato na kati ya bosolo na Ye. Mokili mobimba
ezali lolanda.
|
|
9. Klisto azalaki mosakoli ya monene koleka, mosantu
koleka bato banso, "Nkolo oyo
abakamaki na ekulusu", "Mokonzi
Monene mpe Mokonzi ya bandimi ya
solo, Mwana ya Nzambe oyo
alingami mpe mosantu".
|
|
Bokoli ya Unitarisme |
|
1600 TB |
Na ntango ya Mbongwana,
Unitarisme ekomaki kokola, mpe
esukaki kaka te na baoyo
bazalaki kotosa Sabata. Na
maloba mosusu, ba Unitariens
nyonso te bazalaki bandimi ya
solo ya Mangomba ya Nzambe, kaka
ndenge moko babateli nyonso te
ya Sabata bazalaki bandimi ya
solo.
|
Liloba
Unitarisme ezali liloba ya
Lifalanse oyo euti na latin
unitarius. Basalelaki yango
mpo na mbala ya liboso mpo na
kolobela religion moko légalisée
na mobu 1600
(Encyclopedia of Religion and
Ethics (ERE), art. ‘Unitarianism’,
Vol. 12, lok. 519).
Etongami mpenza likoló na
likanisi ya bomoko ya Nzambe, na
bokeseni na liteya ya orthodoxe
ya ezalela na ye ya bosato. |
|
1604 TB |
Na Éthiopie, na 1604 T.B., ba Jésuites bapusi Mokonzi Zadenghel atosa
bokonzi ya Papà"
na kopekisaka bato na ye banso,
na makeneli ya bitumbu makasi,
batika kotingama na botosi ya
samedi." - Geddes’
Church History of Eithiopia,
p. 311 et aussi dans Gibbon's
Decline and Fall of the Roman
Empire, chapitre 47.
|
1608 TB |
Ba Pères Pèlerins, oyo bazalaki ba Sabbatariens Unitariens ya mouvement
Browniste, bakimaki minyoko na
Angleterre na Amsterdam, na
Hollande, na sima na Leiden mpe
batikalaki kuna pene Bambula 12
(Tala
La Connexion Hollandaise des
Pères Pèlerins (No. 268)).
|
1620 TB |
Mayflower ekiti na Plymouth Rock, na
Nouvelle-Angleterre. Ba Père
Pèlerins bakiti na masuwa.
Banyonkwami na ntango ya boyei
na nsima ya bato ya Bosato na
Amerika. Na boumeli ya bambula
ntuku mibale, basengelaki kokima
mpe kosala colonie ya sika na
Rhode Island. Nsima na yango,
Banyokolaki bango kozanga mawa
na États-Unis na kolanda mibeko
ya Bleus laws. |
1618 TB |
Etumba ya bambula 30 ebandi na Défenestration ya Prague |
Sabata na Angleterre |
|
1618 TB |
Na 1618, koswana moko ya mobulu ebimaki o kati ya bato ya teoloji ya
Angleterre, [ntina] ya liboso,
ya koyeba soki Sabata ya mobeko
ya minei ezalaki se na nguya,
mpe ya mibale, ntina nini mokolo
ya liboso ya pɔsɔ epesamaki
nzela ya kotosama lokola
Sabata (Haydn’s
Dictionary of Dates, art. ‘Sabbatarians’,
p. 602).
Madame Traske, molakisi moko, akangamaki na 1618 bambula zomi na mitano to
zomi na motoba, na Maiden Lane,
boloko mpo na baye bazalaki
koyokana te na Lingomba ya
Angleterre. Aboyaki kotangisa na
mokolo ya Sabata mpe azalaki
kotangisa kaka mikolo mitano na
pɔsɔ.
|
1628 TB |
Atako Angleterre emekaki mbala ebele kokanga ye, Cardinal Richelieu,
ministre-mokonzi ya Louis XIII,
alongaki forteresse
française-Protestante ya La
Rochelle, mpe abebisaki nguya ya
ba Huguenots. |
1633 TB |
Lingomba ya Katolike etindi na makasi Galilée aloba ete moi ebalukaka
zingazinga ya mabele
(World History Encyclopedia
Millennium Edition, p. 235).
|
1638 TB |
Na 1638, Bakatolike basɛngaki na molende ete bábengana ba Sociniens. |
1642 TB |
Etumba moko civil ebandaki o kati ya Mokonzi na Parlement. Uta ntango wana
bokabolami ya mangomba emonisaki
teoloji ya Unitaire na bato
lokola Milton, Isaac Newton mpe
basusu. Cromwell akómaki elembo
ya baoyo bazalaki kotɛmɛla
bokonzi mpe minyoko kowuta na
Bakatolike. Na 1645, kozala
mondimi ya Sabata to mondimi
Unitaire elobelamaki ete ezali
mbeba ya liwa.
|
1647 TB |
Charles I atunaki ba Commissaires ya Parlement mpe andimaki ete losambo ya
mokolo ya lomingo eutaki na
bokonzi ya Lingomba.
|
Ya solo, tokokuta te kati na Makomi Masantu ete esengeli lisusu te kotosa
mokolo ya samedi, to ete ekomi
mokolo ya lomingo, esengeli
bongo kozala bokonzi ya Eklezia
nde elongoli moko mpo na kotya
mosusu (R. Cox, Sabbath Laws,
p. 333).
|
|
Likanisi litalisami awa ezali ete, koboya bokonzi ya pápa esɛngaka mpenza
koboya bambongwana nyonso oyo
ememami na kolanda bokonzi ya
Makita ya Lingomba, na ndakisa
losambo ya mokolo ya lomingo.
Logique oyo etie Lingomba ya
Protesta na esika ya likama.
Milton amonisaki logique yango
mpe alobaki boye:
|
|
"Ekozala
mpenza malamu mingi kobatela
[mokolo] ya nsambo, engebene
etinda ya polele ya Nzambe,
koleka kobatela [mokolo] ya
liboso na kolanda bokonzi to
moboko ya makanisi mpamba ya
bato" (Sab. Lit. 2, 46-54). |
|
1648 TB |
Boyokani ya Westphalie esukisi Etumba ya Mbula Ntuku Misato.
|
1661 TB |
Ba Unitarien oyo bazalaki kotosa Sabata bakómaki komonana mingi na
Angleterre na ekeke ya 17. |
Sabata na Amerika |
|
1664 TB |
Botosi ya Sabata esalaki ete bato bákende na
Amerika. Engebene Jas. Bailey,
Stephen Mumford, Mobateli sabata
ya yambo ya Amerika autaki na
Londres na 1664
(J. Bailey, History of the Seventh Day
Baptist General Conference,
pp. 237-238).
Toyebi ete ezali lokuta, mpamba
te ba Pères Pèlerins bazalaki
babateli ya Sabata, mpe bongo,
bato oyo batongaki ba colonie ya
Amerika bazalaki ba Sabbatariens
Brownistes. Na 1671, ba Baptiste
ya Mokolo ya Sambo bakabwanaki
na Lingomba ya Baptiste mpo na
kotosa Sabata (voir Bailey,
History, pp. 9-10).
Kasi, Ba pères pèlerins bautaki
na momesano ya kobatela Sabata (tala. Mokanda
La Connexion Hollandaise des
Pères Pèlerins (No. 264)).
Tala pe
Bokabolami monene ya mangomba
oyo ebatelaka sabata (No. 122).
|
1671 TB |
Stephen Mumford (to Momford) abongisi (organise) molongo ya Ba baptiste ya
Mokolo ya Sambo na Rhode Island.
|
1686 TB |
Na 1686, mobu oyo elandaki Edit (ekateli) ya Nantes, Louis XIV atindaki
mokanda epai ya cousin na ye,
Victor Amadeus II Duc ya Savoie,
kosɛnga ye anyokola ba Vaudois,
ndenge azalaki konyokola ba
Huguenots, mpamba te bazalaki
kobombana na kati ya ba Vaudois.
Ntango minyoko ebandaki,
Baprotesta ya Suisse ya Basle
bakɔtaki likambo yango mpe
basɛngaki Bavaudois bakima na
Suisse. Batindamì ya Suisse
balongaki, na mpasi mingi,
kondimisa Bavaudois bándima exil
yango. Na mokolo ya 9 Aprili
1686, mokonzi atyaki sinyatili
na mobeko moko, oyo epesaki
nzela ya kokende exil yango.
Kasi, atako bongo, bakangaki
bamosusu kati na baoyo bandimaki
kokende exil mpe batyaki bango
na bolɔkɔ. Ba Vaudois batelemaki
nsima ya bobuki mobeko wana.
Etumba ebandaki mpe liboso ete
mbula esila bato 9 000
babomamaki mpe 12 000
bakangamaki, mingi kati na bango
bakufaki na bandako ya bolɔkɔ ya
Piemont. Etikalaki soki 200 oyo
bakimaki na bangomba mpe
basalaki bitumba to guérilla ya
makasi mpenza na boye ete
nsukansuka balongaki kosikolà
bakangamì banso oyo babikaki mpe
balongaki bomemami na bango en
sécurité na Suisse. Bato 3 000
oyo babikaki babimisamaki na
1687. Babandaki kokatisa
bangomba ya Alpes mpo na kokende
na Genève (mobembo ya mikolo
zomi na mibale na mwayene), mpe
mingi bakufaki na neige. Yango
esalemaki atako botelemeli ya ba
Suisse, mpe bana oyo bakokisi
naino bambula zomi na mibale te,
bakangamaki mpo na kotangisa
(kokolisa)/koteya bango lokola
ba Catholiques romains.
Bapalanganisaki bango mosika
lokola Brabdenburg, Prusse,
Württemberg mpe Palatinat, mpo
na kopekisa milende na bango ya
kozonga.
|
1716 TB |
Amperɛrɛ ya Chine apekisi botangisi ya boklisto.
|
1738 TB |
Babateli ya Sabata bakambami na Comte Zinzendorf na Moravie. Basili
kofanda na États-Unis na mobu
1741. |
1789 TB |
Minyoko ya lingomba ya Sabata ezali kokoba na etuka ya Roumanie,
Tchécoslovaquie mpe ya Balkans,
mpe Mobeko ya Tolerance ya
Joseph II esangisaki te batosi
ya Sabata oyo kati na bango
bamosusu babungisaki biloko na
bango nyonso. |
1808 TB |
Napoléon alongoli Inquisition na Italie mpe na Espagne.
|
Roth abeti lisolo ya bofungoli ya Office na Lisbonne yambo ebongwana Ndako
ya Opéra. Maloba ya bato oyo
bamonaki yango na miso (oyo
enyatamaki na
Registre annuel ya 1821)
emonisi na ntembe te ete bitika
ya bato bizwamaki na bandako ya
bolɔkɔ, oyo bazalaki kosalela
(euti na makomi moko oyo ezalaki
na efelo ya bolɔkɔ) tii na 1809,
yango esangisaki basango oyo
bilamba na bango ezwamaki o kati
ya bitikali ya bato mpe bitikali
mosusu ya kotandama na ba étages
ya bandako ya bolɔkɔ mpe kati ya
bilembeteli ya bobomi ya bato,
oyo ya kala mpe ya sika, oyo
esalemaki kuna (Roth, pp.
84-85).
|
|
Bitando ya bambula misato to
minei uta [ntango ya] bokangami
mpe kino etumbu ezalaki
momesano, mpe na cas moko
répertorié bambula zomi na minei
elekaki. Bazalaki kotumba basi
nà zemi likolo ya bakonyi, mpe
lolenge bazalaki kosalela
bakangamì mabe, to mbala mosusu
ndenge bazalaki kosala
interaction na bango, etindaki
Cardinal Ximenes na 1512
abangisa na makeneli ya liwa
mokonzi nyonso oyo bakokanga ye
azali kosala ba intringues na
bakangamì na ye. Mosolo ya
boloko ezalaki kofutama na
mofundamì, atako bolai boni.
Ndakisa ya ba dépenses oyo
esalemaki na boumeli ya mibu
minei ya bokangami ya religieuse
moko na Sicile, oyo alongolamaki
na etumbu mpe abimisamaki na
1703, yango ezalaki naino
kofutama na ba héritiers na ye
na nsuka ya 1872 (Roth, lok.
87). Na momeseno, bazalaki
kobɔtɔla biloko ntango bazalaki
kokanga bango.
|
|
Inquisition ya suka na ba Etats Pápaux |
|
tala lien :
Ba Inquisitions ya États Pápaux
(ezwami bobele na anglais)
|
|
1823-1846 TB |
Inquisition ya Nsuka esalemaki na mibu 1823-1846. Ezalaki na bonene moko
te lokola ba Inquisitions ya
liboso, kaka mpo ezalaki bobele
na ba Etats Pápaux mpe bato
bango moko batyaki ndelo na
bobomi bato. Nzokande, nsɔmɔ na
yango mpe bobangi oyo yango
ebimisaki epai na bato esukisaki
Bokonzi Mosantu ya Loma.
|
Ba Inquisitions ya mpoto
ebandaki na sudi ya France na
ekeke ya 13 mpe esukaki na Etats
Pontificaux na 1846. Kati na
1823 mpe 1846, bato 200.000 kaka
na ba Etats Pontificaux bazwaki
etumbu ya liwa, ya boloko ya
bomoi mobimba, ya kokende na
boombo to ya konyokwama, mpe
bato mosusu 1,5 millions
batyamaki na nse ya bokɛngeli
(tala Malachie Martin,
The Decline and Fall of the
Roman Church, p. 254, mpe
mokanda
Bokabolami monene ya Mangomba
oyo ebatelaka Sabata
(No.
122),
lok. 29 mpo na
ba citations). Roth alobeli bozangi elikya ya bato banda na
ebandeli ya ekeke ya 13, na sudi
ya France.
|
|
1850 TB |
Bambula 1260 to ntango moko, ntango mibale, mpe ndambo ya ntango banda
Bokonzi Mosantu ya Loma
esalemaki na bokambi ya Grégoire
I. Nsukansuka, bataleli ba
Inquisitions. Ba Révolutions na
Mpoto na 1848 esukisaki bokonzi
ya mabe. Na nsima bato baponaki
mpo na kosangana na République
italienne mpe Bokonzi Mosantu ya
Loma esukaki.
|
Botosi Sabata ezalaki kozala se na nguya na ntango ya Botomboki ya Taiping
na 1850. |
|
Tala mokanda Bokabolami
monene ya mangomba oyo ebatelaka
Sabata (No. 122)
|
|
1894 TB |
Sultan, Abdul Hamid, abimisaki mpo na mbala ya liboso politiki moko
officiel ya Leta
ya koboma ba Arméniens na
Empire Ottoman na 1894. Bobomi
ya bato esalemaki ntango nyonso
na mibu 1894-1896 ntango Abdul
abomaki na ndenge ya mabe mpenza
bato 300 000 ya Arménie na Etúká
mobimba.
|
Holocauste
ya monene ya ekeke ya 20
Tala le lien :
Bilembo ya Holocauste
(ezwami bobele na angele)
|
|
1901 TB |
Mobeko ya Likoló ya Australie esakoli bonsomi ya kopona ligomba.
"Commonwealth ekosala mobeko
moko te mpo na kofandisa
lingomba songolo."
|
1905 TB |
Édit ya Tolerance ya Tsar Nicholas esukisi minyoko kowuta na Orthodoxie ya
Russie oyo eumelaki bikeke
mingi, oyo ebandaki na 1441.
Bokabwani oyo ezali se kokoba
ezali komema na botomboki, oyo
ezali mosika te, mpe ebandi
bambula 12 na nsima, na 1917. |
1909 TB |
Basoda ya guvɛrnema ya Turquie babomi baklisto koleka 20 000 ya Arménie
kaka na engumba ya Adana.
|
1914 TB |
Etumba ya Liboso ya mokili mobimba - bitumba ya
suka ebandi.
|
Talá mokanda
Kokwea ya Ezipito : Esakweli ya
mabɔkɔ ebukana Farao (No. 036). |
|
1915 TB |
Litambe oyo elandi ya Bobomi ya ba Arméniens ebandaki na mokolo ya 24
avril 1915 ná bokangami ya bato
ebele, mpe na nsuka kobomama ya
bakambi ya mangomba, ya politiki
mpe bato ya mayele na
Constantinople mpe bisika mosusu
ya Ampire. Na nsima, na etuka
nyonso ya ba arménien, Genocide
oyo babongisaki malamu mpenza
ezali kosalema: Kokanga bakonzi
ya mangomba mpe bato mosusu ya
lokumu, bolongoli ya bibundeli
mpe basoda Arménien oyo bazalaki
kosala na mampinga ya Ottoman,
Bokaboli mpe bobomami na miso ya
bato nyonso ya bakambi mpe
mibali ya ntina, mpe bobengani
ya ba arméniens, basi, bana mpe
mibange oyo batikali tii na
esobe. Bobomi ya bato yango
ebandaki na bituka ya bandelo
mpe ya libongo ya mbu, mpe
epalanganaki na kati ya ekolo
kino na bamboka mike oyo ezalaki
mosika mingi. Ba armeniens
Baklisto koleka milio 1,5 na
kosangisa bakambi koleka 4000
bomomamaki na litambe oyo ya
bobomi ya bato (Génocide). |
1916 TB
|
Ntango nsambo to bambula 2520 ya ebongiseli ya Babilone kobanda na mobu
605 L.T.B., oyo basakoli
Ezekiele (No.
036 et
036_2) mpe Daniel (F027iv
na
F027xiii) balobelaki
ekokisami na kobomama ya bato
mingi mpenza.
Boyokani mpo na kimya oyo
babongisaki kati na Royaume-Uni
mpe Allemagne mpo na 1916
etelemisami na bosenga ya Bayuda
ya Mpoto oyo bazali kopesa
ndanga ete bakozwa lisalisi na
Etats-Unis soki bokonzi ya
Angleterre ekobi [kobunda na]
Etumba ya Liboso ya mokili
mobimba mpe soki esakoli Mboka
ya Bayuda. Royaume-Uni endimi
mpe Australie ezwi lisusu
Beersheba mpe Yelusaleme
engebene bisakweli ya Habbakuk (F021H)
Mpe Aggée (F021J)
na Australian Light Horse,
Lisakoli ya Balfour ebimi,
esakoli Mboka ya Bayuda, mpe
Ntango ya Mikakatano ya Yakobo
ebandi. Ezali kosalema na biteni
mibale ya mibu ntuku minei mpe
ekobi kino 1996-7 na nsuka ya
Ntango ya Bapakano. Boumeli ya
Holocauste ezwui mibu tuku
mwambe, kobanda 1941-1945 mpo na
Holocauste ya liboso kino
2021-2025 mpo na Holocauste ya
Mibale, kobanda na bitumba ya
Kelelo ya mitano mpe ya motoba
mpe bokonzi ya misapi ya makolo
zomi ya Danyele (F027ii).
|
1917 TB
|
Révolution ya Russie ebandi.
Bato ya Russie ya Lingomba ya
Ɔrtɔdɔkse bazali sikawa
konyokolama ndenge yambo
bazalaki konyokola bato oyo
bazalaki na makanisi ekeseni na
bango. |
1920 TB |
Jeanne d'Arc ba canonisé ye (asakolami mosantu). |
1922 TB |
Na mokolo ya 9 Sɛtɛmbɛ 1922, ba Turcs bakɔti na Smyrne mpe, nsima ya
koboma ba armeniens na bandako
na bango, mampinga ya Ataturk
ebalukelaki Bagreke, oyo motángo
na bango ekómaki mingi na
[bobakisami] ya bato oyo
bakimaki bamboka na bango o kati
ya Turquie, mpe ekómaki na bato
koleka 400 000, mibali, basi mpe
bana. Ba Turcs oyo balongi
bazali kokota ndako na ndako,
kopunzaka, ko violaka mpe
kobomaka bato. Nsukansuka,
ntango mopɛpɛ ebalukaki na
lolenge ya kopepa na mbu, na
boye ete kartye moko ya Turquie
oyo ezalaki na nsima ya engumba
yango ezalaki na likama te,
mampinga ya Turquie, na bokambi
ya bakonzi na bango, basopaki
kérosène na bandako ya secteur
Greke mpe arméniens, mpe batiaki
moto. Na bongo, bafandi nyonso
ya engumba oyo bazalaki naino na
bomoi balongolamaki na bisika na
bango, babenganamaki mpe
bamikutaki katikati ya moto
monene na mbu. Libongo ya Smyrne
ekomaki esika ya bozangi
elikya, na ndenge moto
ezalaki kopusana etindaki
bankoto ya bato ba sauter na
kotyaka bomoi na bango na likama
to bazikisama na mɔ́tɔ. |
1924 TB |
Bambula 1260 to ntango moko, ntango mibale, mpe ndambo ya ntango banda
boyangeli ya Bosato ya
bakatolike ebandaki likoló ya
bato ya Grande-Bretagne to bato
oyo balobaka angele, na Synode
ya Whitby. |
Holocauste ya ba arméniens esangisi milio moko
to koleka, ya bato oyo babomi. |
|
1927 TB |
Ba pauliciens bazalaki naino na Ɛsti na ekeke ya 19. Etuluku yango ezalaki
naino kosala na ekeke ya 20.
Bakitani na bango mpe baklisto
ya Arménie, oyo bazalaki milio
moko to koleka, babomamaki na
1924 na etúká ya Arménie nsima
ya Etumba ya Liboso ya mokili
mobimba. Mbala mosusu ezalaki na
bato milio moko to milio mibale
ya ba sabbatariens oyo
babomamaki to oyo “balimwaki”
nsima ya bopekisami ya Islam
Bektashi nsima ya 1927. Mosala
wana ya koboma bato ekobaki tii
na kobomama ya Bayuda na Mpoto
mpe tii na 1953, mpe liwa ya
Staline.
|
Epekisami ya Ordre ya Bektashi na 1927 tango Turquie
ebimisaki mobeko oyo epekisaki
Ordre Bektashi ya Islam Soufi.
Bato soko milio 5 balimwaki kaka
na ntango wana mpe baklisto
sabbatariens koleka milio moko
bazwami kati na bango. |
|
1932 TB |
Minyoko ya Ukraine ebandi na ntango ya Staline
mpe bato milio 12 babomami.
|
Batosi ya Sabata oyo bazalaki na nse ya bokonzi
ya Russie, batindami na Sibérie. |
|
Bopesi ya Camp ya liboso na Diaconat Lutherien na Hambourg na décembre
1932 na ba SA. Talá lien:
Molongo ya ntango ya Holocauste.
(ezwami bobele na angele) |
|
1933 TB |
Adolf Hitler aponami Chancelier ya Allemagne. Camp ya liboso ya bakangami
ya Leta ya Banazi efungwami na
Dachau.
|
Tala lien :
molongo ya ba Camps
(ezwami bobele na angele)
|
|
1936 TB |
Axe Rome-Berlin esalemi nà Hitler na Mussolini. |
1938 TB
1939 TB |
Kristallnacht (Butu ya Cristal).
Royaume-Uni na Commonwealth britannique basakoli Etumba ya mibale ya
mokili mobimba likoló ya
Allemagne na Italie, sima likoló
ya Japon oyo ezalaki o kati ya
Axe.
|
1941 TB |
Attaque ya Pearl Harbor, - Amerika ekoti etumba na Japon mpe Allemagne.
|
1944-5 TB |
Hitler amibomi, Etumba ya Mibale ya mokili
mobimba esili. |
Tala Chronologie ya Holocauste 1933-1945 :
Molongo ya ntango
ya Holocauste. |
|
1947 TB |
Bakundoli Barulo ya Mbu Ekufá na mabulu na Qumran, na Yordani.
|
1953 TB |
Joseph Staline akufi.
Ye mpe ebongiseli oyo atyaki ebomaki bato 65 millions na Gulags ya ba
soviétiques.
|
1967 TB
|
2300 mpokwa mpe ntongo ya Danyele mokapo 8 (F027viii) esilaki mpe
Yelusaleme esangisami mpe
ezongisami na Yuda. |
Mikolo ya nsuka |
|
1978 TB |
Yubile ya ntuku minei uta [boyei ya] Masiya mpe Yubile ya 120 uta Adama
akweyaki; mpe kobengana
ebandi.
|
|
Ba Adventistes ya mokolo ya nsambo bakomi officiellement bato ya bosato
sima ya bokoti ya bato na nkunku
kati na bango mpe kobebisama uta
liwa ya Uriah Smith mpe misala
kobanda 1931.
|
1990-2001 TB |
Bokobi ya Etumba ya koluka kosilisa ba kerens na Birmanie mpo na soi
disant lien na bango nà mabota
zomi oyo ebunga ya Isalaele.
|
Etumba ya koboma ba Kurdes ezali kokoba na kolanda ebongiseli moko . |
|
1994 TB
1995 TB |
Na mokolo ya 7 Aprili 1994, prezida Hutu ya
ntango wana, Juvenal
Habariymana, akufaki ntango
mpɛpɔ na ye ekweaki. Eyebanaki
ata moke te nani asalaki likambo
yango, kasi bato mingi
bakanisaka ete ezalaki mosala ya
ba extrémistes Hutu oyo bazalaki
kolinga te kokabola bokonzi na
FPR (Front patriotique
rwandais). Kaka na mokolo yango,
na Kigali, basakolaki guvɛrnema
ya ba extrémistes hutus, mpe
bobomi ya ba Tutsi mpe ba Hutu
oyo bazalaki na bokatikati.
Atako motango ya sikisiki
ekoyebanaká te, ekanisami ete
bato soki 800 000 bakufaki na
boumeli ya mikolo nkama moko.
ONU elongwaki, longola kaka
basoda na yango 270. Ba oyo
batikalaki bazalaki na mandat te
ya kokota na likambo yango ya ba
massacres. Bonene mpe lobangu ya
likambo yango ememaki na kondima
ya makasi ete kobomama yango
ebongisamaki mingi mpe na ntina
ya politiki, mpe ete liwa ya
Mokonzi ya mboka ezalaki se mpo
na kondimisa ntina ya kobanda
koboma. Bayebisaki ONU basanza
mingi liboso ete bobomami monene
ya bato ezali kobongisama, kasi
esalaki ata likambo moko te, to
ezwaki ekateli moko te ya makasi
na ntina na conseil yango.
Bamisionɛrɛ ya baklisto ya
minene bazalaki kondima ete ba
Tutsi oyo babomamaki bazalaki
mbala mosusu bakitani ya Mabota
Zomi oyo ebungaki ya Yisalaele,
mpe lisusu bakitani ya Lingomba
Copte Unitaire ya Éthiopie, oyo
ebandaki na ntango oyo Filipe
abongolaki Mokonzi ya Éthiopie
pene na mobu 31-34 T.B.
Tala lien :
L'Afrique (ezwami
bobele na angele)
Lingomba ya Nzambe ya mokili mobimba (Église Universelle de Dieu) esakoli
Bosato na yango nsima ya bokɔti
ya bato na nkunku
(infiltration).
Tala boyekoli
Binitarisme
mpe Trinitarisme (No. 076). |
1996 TB |
Nsuka ya Ntango ya Bapakano. Mibu 2000 to 40 yubile banda mbotama ya
Masiya. |
Bambula 3000 uta kokota ya David na Yelusaleme.
|
|
1997 TB |
Lingomba ya Nzambe (ya Mokolo ya Sambo) esakoli ete ezali Binitaire, na
nsima Trinitaire na 1999. |
(Mouvement ya ba Adventistes ya mokolo ya sambo ezalaki mpe mingi mingi
mpe officiellement ya ba
Unitariens tii na 1931 na liwa
ya Uriah Smith mpe tii na 1978). |
|
Théologie ya Mangomba ya Nzambe elongami na lipengwi ya Binitaire/Dithéisme
mpe na lipengwi ya bosato pene
na mobimba na yango. Esakweli ya
Danyele ekómi pene na kokoka na
elonga ya Satana likoló na
basantu. Lingomba ya CCG etelemi
yango moko na kosimbaka mateya
ya ebandeli ya bondimi. |
|
Tala mokanda
Bitumba ya ba Unitares/ba
Trinitaires (No. 268).
|
|
1987-2027
1997-2027 |
Bomekoli ya Tempelo esakolami.
Mibu Ntuku Misato ya Nsuka.
Tala Mokanda
Mibu
Ntuku Misato ya Nsuka : Etumba
ya Nsuka (No. 219).
|
1997-2028 TB |
Bakonzi, Banganga-Nzambe mpe
Basakoli balongolami.
Tala mokanda. Bomekoli
ya Tempelo (No. 137).
Tala mpe molongo ya bitumba na série
No. 141C, D, E, E_2, F, G, H
et i.
|
2028 Ebandeli ya mibu Nkóto
Yubile ekweyaka na
mibu 24 mpe 74 L.T.B.(liboso ya eleko oyo ezali lelo) mpe na
mibu 27 mpe 77 T.B. Yubile oyo ekolanda, Yubile ya ntuku minei
uta mosala ya Masiya mpe jubile ya ntuku minei na libwa uta
botongi lisusu ya Tempelo mpe bozongisi ya Mibeko na bokambi ya
Ezela mpe Nehemia, ekozala na mobu ya bule 2027/8.
Mobu 2028 ekozala ebandeli ya Yubile ya Yubile mpe boyangeli ya sika ya
mbula nkóto ya Masiya lokola 1/50 (Tala mikanda :
Botangi ya Mibeko elongo na Ezela mpe Nehemia
(No. 250) ;
Ndimbola ya Emonaneli ya Ezekiele
(No. 108) ;
Molongo ya ntango ya Bobakami na ekulusu mpe ya Lisekwa (No.
159) ; mpe
Molongo ya ntango ya Eleko(No. 272)).
Manáka ya Nzambe etelemi malamu mpenza elongo na
mwango na Ye oyo esalemakà engebene na Manáka yango mpo na
bankóto ya bambula. Manáka ezali na boyokani mpenza na mibeko na
Ye. Na kondimaka bosembolami, tolukaka liboso Bokonzi ya Nzambe
mpe bosembo na Ye (Mat. 6:33) mpe lisusu bomoi ya seko na koyeba
Ye oyo azali Nzambe Moko ya Solo mpe Klisto oyo atindaki (Yoane
17:3). Ezali mposa ya
Christian Churches of God/Mangomba ya Boklisto ya Nzambe ete
bato ya Nzambe baya nokinoki na mateya oyo Tata apesa, epai ya
Klisto mpo na Eklezia lokola Makomi Mosantu emonisi yango (1Tes.
5:21 ), kolukaka bongo bozongisami ya mobimba.
Emonani polele, engenbene makambo tolobeli awa, ete lingomba enyokolamaki
mpe ebebisamaki, mpe ete ebongiseli ya boklisto ya monene
elangwe makila ya basantu mpe ya bamartiru na boumeli ya bikeke,
ndenge esakolamaki na Emoniseli (l'Apocalypse).
Tala
Komantere na
ntina na Emoniseli (No. F066iv) oyo elobeli Ekangelo ya mitano (5e Sceau).
q