Amakanisa
Ga Ruhanga Agekikristayo
[CB9]
Nimrodi N’Edini Y’Ebisuba
(Edition 2.0
20030904-20070109)
Kushi akazaara Nimrodi yatandika kuba ow’amaani omu nsi. Orupapura oru Rukaruga omu shura za 5 z’akatabo Bible Story Volume 1 akahandikirwe Basil Wolverton kahandikwa na taibu na Ambassador College Press.
Christian Churches of God
PO Box 369,
WODEN ACT 2606, AUSTRALIA
Email: secretary@ccg.org
(Copyright ã
2003, 2007
Christian Churches of God, ed. Wade Cox)
(tr. 2008)
Akabu aka nikabaasa okukopororwa
oko Kari kona hatariho empinduka nari kugira ibyahwamu Ezina ryo omuhanditsi
naho ari kushagwa ntibishemireire kuguzibwa kopi zako okukopororwa
okw’emishorongo y’mani nikubas okukorwa hatariho okuhenda ekiragiro.
This paper is available from the World
Wide Web page:
http://www.logon.org
and http://www.ccg.org
Nimrodi N’Edini Y’Ebisuba
Emyaka mingi ekahingura abana ba Nuha bagyira abana bingi bakura nabo bazaar abana bingi. Ensi ekaija kwijura abantu. Abantu aba boona bakaruga ahari Nuha n’abana be bashatu n’abakazi babo (Okut 9:19).
Oku emyaka yahingwire abantu bkeyongyera. Omu bwire obu ensi yoona ekaba negamba orurimi rumwe. Ku bagyire burugwaeizooba bakahika omu Ruhanga rwa shinari batuurayo (Okut 11:1-2). Abantu bakatandika okwombeka amaju, ebitara, amaju go kubikamu ebintu n’ebindi bizimbe. Hatakahwireho obwire endembo zikaba zijwire Oruhanga orwe.
Amaka maingi gakatoorana ebicweka ebyo kutahamu. Abantu bakatandika kuhikana nkoku kyabaite kiri omu biro ebyabandize omwegyemure. Hakaba hariho amabaare makye n’emiti. Noshusha hakaba hatari kubaasa kwombekwa orurembo orw’amaani kuri batarashangire eitaka ryaho rishemeire kukorwamu amatafari marungi. Aga gakaba gakorwa omu ibumba eririmu amaizi bariteeka omu ntiba bagoomesa aha mushana nari omu muriro. Abantu bakaba bakozesa amatafari omu mwanya gw’amabaare bagakwatanisa orwondo omu mwanya gwa simenti (Okut 11:3). Bakagamba bati “mwije tweyombekyere orurembo rwine omunara oguri kuhika omu iguru twekorere eizina tutakaija okujanjara omu nsi yoona.”
Eki tikirashemeize Ruhanga. Akaba n’amanya ngu abantu bayerundana omu byombeko tibarimanya ebirungi ebi yahangire abantu ebiri omu Misiri, amahamba, enshozi emigyera, enyanja n’ensi z’omushenyi. Okwongyeraho abantu bakaba nibaza kuhenda amateka ga Ruhanga ag’okubaho kurungi ku barayerundanire hamwe. Ruhanga akaba yaagambire Nuha n’eka ye ngu abantu bkanye bajanjare omu nsi yoona.
Omubwire obu bw’ebyafayo eby’abantu hakaba hariho omushija ori kwetwa Nimurodi owakomokire ahari omwe omu bana ba Nuha. Akaba ari Omwijukuruza wa Nuha Ishe bakaba nibamweta Kushi.
Nimurodi ku turaabe nitwikiriza amakuru g’eizina eri omuruheburayo nikimanyisa okugoma nari emanzi nkoku kiri omu strong’s Hebrew Dictionary 5248.
Abaheburayo bakaba bashanga eizina eri ryine akakwate n’okugoma ekigambo kyabo kyateebwa omu nkora. Nimurodi akabaho nk’eizina rye ku rirabe nirimanyisa okugoma. Ahandi eizina eri niribaasa kuba ryarugire omu kigambo eky’orurimi rwa Mesopotamia. Ninwta owabaire ari Ruhanga Ow’orutaro owabaire kandi nayetwa omwambi, emanzi ey’amani ou edini ye y’eizire kujanjara omu myaka enkumi ebiri eyabandize Kristo. Eizina rye rikajanjara omu bagabe aba bwanyima n’omugabe wa Ashuri owabandize okutegyeka Babulooni owabaire nayetwa Tukulti – Ninwta (1246 -1206). Abahangwa omu by’obwengye bakagyezaho kugamba ngu omugabe ogu niwe eizina Ninurta ryarugireho. Kwonka nikirebeka eizina eri rikaruga ahari Nimurodi n’edini ya Ninus ondijo ruhanga wa burugwaeizoba rikaba ryine akakwate na Ninurta. Ninurta na Ninus nigabaasa kuba garugire ahari Nimurodi owa kare.
Obumwe, ahakuba Nimurodi akaba ari mwene kushi abahangwa abamwe abatari kwikiriza amazima ga Baibuli nibamugyeranisa na Farao Amemophis III (1411-1375). Ekinikirugirira ahakuba abana ba kushi bakaruga Mesopotamia baza Esiopia. Kwonka nikirebeka bakaruga kussu, eri burugwaeizooba bwa Mesopotamia kandi abandi bana ba kushi nibabaasa kuba bagumizemu burugwaizooba aha mugyera gwa Indus, omukyo turikweeta hati Pakistani bagumizamu Buhindi.
Ashuri nayo ekaba neyetwa nsi ya
Nimurodi. Akombeka endebo Babeli nari
Babulooni, Ereki, Akadi na kalune omuri shinari eizina erya kare erya
sumeria. Rikaba ryaine akakwate na
Ashuri na Nineve orwabare ruri orurembo orw’amani orww’ab’Ashuri kandi ruri
orurembo rukuru orw’obukama bwa Ashuri.
Ensi ezi ziri
omuri nari haihi ya Irak eya hati.
Baibuli
netugambira ngu Nimurodi akaba ari “Omuhigi w’amani omu maisho ga yehova
(Mukama) kandi omushaija muhango w’amaani orikwisa obwoba. Ahabw’amaani ge n’obwengye omu kuhiga
enyamaishwa ezabaire niziteganisa abantu akaba emanzi kandi omwebembezi
ow’bantu be (Okut 10:8-9). Nk’abandi
Bantu b’obwire obwo akaba namanya ebiragiro by’omuhangi we, kwonka akaba ayanga
ebiragiro ebyo. Nkoku enyikiriza
y’abantu ba hati eri, Nimurodi akaba namanya ngu ku arakuratire ebiragiro bya
Ruhanga tari kugyira amagara ag’okwesimisa.
Akabaho aha biragiro bye yayenda kworeka abandi ngu nabo babe nikwo
bakora.
Nimurodi
akaba omwebembezi w’abantu ababaire beerundanire omu rurembo rumwe omu nsi ya
shi nari. Nikibaasika hakaba hariho
amaka mingi agatarakunzire omuringo ogu yabaire nabategyekamu konka enyamaishwa zo muihamba ku zabaire
nizibarumba, Nimurodi n’abarwani be bakaba barwana nazo bkuma abantu babo. Nimurodi akaija kwombeka orusika okwetoroora
orurembo. Ebikorwa nk’ebi
bikamuhinduramu omwebembezi ow’amani kyaretera amaka mingi okutaha omu
butegyeki bwe.
Emyaka
mingi etakahweire, orurembo orwo rukakura rwaba orw’amaani nirwo rurembo
orw’amani orwokubanza kwombekwa ahansi y’eiguru ahanyima y’omwegyemure. Rukaba ruri orurembo oruri kutangaza
kyaretera abantu okuruga hare okwija kureba ebyombeko eby’amani n’ensika
ndaingwa.
Ensi egyo ekaija kumanywa nka Babuloonia orurembo rukaba nirwetwa Babeli nari Babulooni (Okut 10:10). Ekigambo eki n’eky’orurimi orukaadi nikimanyisa eirembo rya Ruhanga. (Reeba oku kiri kushoboororwa omu Kut. 10:10 na11:9 omu kitabo Bible Study).
Nimurodi okutandika kuramya ebishushani
Nimurodi akaba omuntu ori kutiinwa omwihanga ryoona. Amani ge n’obugaiga bikakura nk’oku Babulooni yagyenzire neekura. Akataho ebiragiro, ebiragiro ebyo bikaba nibiragira abantu ba Babuloni obutareba Ruhanga wa Nuha nka Ruhanga wabo, ku bashemereire Okutegyekwa gavumenti z’abantu. Nimurodi akabegyesa kandi ku sitaane ashemereire kuhebwa ekitinsa obwo abantu nibaramya ebi bari kureeba nk’eizooba, enjoka n’ebindi bintu (Abar 1:21-23).
Eizina rya Ruhanga wa Babulooni rikaba riri Bel nka Baali kiri kumanyisa ruhanga nari Mukama. Erindi zina rikaba riri Merodaki wa Babulooni (Yer 50:2). Omu ruheburayo akaba ari Baali. Akaba ari ruhanga ow’eizooba. Ashitoreti nari ishita nari Easter ou ekiro ekikuru ekya pasika kiri kwetererwa.Bel akaba natwarwamu nka mukuru wa ba Ruhanga omu bishushani byona.Nimurodi akata amani omu kutegyeka abantu be yayehindura Omunyamurwa mukuru wa bali nari Bel nari Merodaki.Aho omuri Babulooni eya kare nimwo harugire enyikiriza ez’ebishuba ezi turi kushanga Omuri buri dini.Nerizoba abantu za miliyoni nyingyi abari kwenda kugyendera Omuhanda murungi tibari kumanya ngu Omuringo Ogu bari kuramyamu nigushushana n’Omugyenzo gw’ekihagani Ogw’Okuramya ebishushani Ogwatandikire Babeli.Abantu erizooba abali kweyeta abakristayo bakyakuratira emigyenzo ya Babulooni ya noheli na Pasika{Easter} eri kujaguza Ishita Owafire Orwa katano akazooka aha sande.Ogu ruhanga aine amazima maingi Omubudini bukye nka Altis Omuburengyerwa eizooba.Adonisi Omu ba griki nari Orpheus na Dionizio Omu bagriki nari Bacchus Omu barooma.
Kimwe Omu bigendererwa bya Nimurodi Okuteraniriza abantu boona ahansi y’Obutegyeki bwe kikaba kiri Okwombeka Omunara muhango Oguri kutangaza buri Omwe nigwo gwabaire guri kuza kuba hekaru ndaingwa ayabaireho eya ruhanga Ow’ezooba rwagati rya gavumenti eyabaire netegyeka ensi {Okut 11: 5}.
Abantu bakakora Obwire buraingwa nk’abahuku Okwombeka Ogwo munara.Mpora mpora egyo hekaru ekahika Omu bicu. Ekigyendererwa kya Nimurodi kyo Okwombeka omunara gw’amatafari kikaba nikigyenda kurungi.
Ruhanga akatahamu. Akareba ngu Babeliniyo ntandikiro ey’ebintu ebi abantu baryagyezaho okukora. Ku barigumizamu batazibirwe baryatunga obwengye bwo kucwekyereza ensi emyaka enkumi mukaaga eyahairwe okutegyeka ensi etakahikere. Baryaba nka ba elohim nari baaruhanga nahabwekyo bakaba nibateekwa kwe merezibwa (Okut 11:6). Tekateeka hati kuri kyiri kita kuri abashaija nka Nimurodi baine eby’okurwanisa nk’ebi twine erizooba!
Nahabwekyo okuramya okw’ebishuba okwa Babeli kukemerezibwa n’endimi zataatanisibwa ahakuba omuntu akaba nayeyongyera omubwengye juba ari kubaasa kuhika aha kucwekyereza ensi. Obwire obwahairwe sitaane bulakahikire.
Endimi nyingyi okutandika Mukama akagira ati: obu abantu bari kugamba orurimi rumwe batandika kukora ebi, tihaine ekiri kwija kubarema, Reka tushume turabaganisemu endimi zabo nikwo batahurizana (Okut 11:5-5). Ekintu kikaba aha bashaija ababaire nibombeka omunara. Bakatandika okukyenana obutagambirana kurungi. Bamwe bakaba nibagamba ebi abandi ebi. Oku babaire batari kumanya buri omwe ekyiyagamba. Obutahurizana bukarugamu okurwana. Omurimo gukemerera (Okut 11:7-8). Ruhanga akabahindura endimi ahabw’obutahurizana kyaretera omurimo okwemerera. Omunara gukaija kwetwa Babeli ahakuba omu rurimi rwa Nuha nikimanyisa “Okubuzabuzibwa” (SHD 894) rikaguma n’amakuru ago okuruga obwo.
Obutahurizana na batahi babo kikaretera eka ezimwe ezabaire nizituura omu rurembo nari haihi yarwo orwa Babulooni okugyenda okutaha omu mahanga aga hare. Eki nikyo Ruhanga yabaire nayenda ngu bakore (Okut 10:25) n’ekyebir 32:7-8) omuringo ogu yaburizaburize mu endimi zabo gukatera ekigyendererwa kya Nimurodi ahansi ekya kukuza obukama bwe n’okutegyeka emicwe n’emigyenzo y’abantu.
Kwonka omu myaka mikye eyakuratire, obu abantu babaire nibajanjara omu nsi, abasigaire Babulooni bakaba nibeyongyera. Okwongyeraho bamwe bakemerera okugumizamu omu ngyendo zabo.
Nimurodi okwetebekanisa okutegyeka ensi
Emyaka oku yagyenzire nehingura. Nimurodi akombeka ezindi ndembo omuri Babuloonia. Akajanjaza obugabe bwe omuri Ashuri. Abana ba kushi beneishe bakagyenda bahika omuri Asia na Buraya bahika n’omu change rya Misri na Esiopia omuri Afrika. Buri hamwe edini egyi ey’ebishuba ekaba eteekaho omuze ogw’ebishuba ogw’okuramya enjoka nari ruhanga ow’eizooba. Nimurodi akagira ngu sitaane omuzigu akaba aine obwengye obwesherekire kandi ngu we wenka niwe yabaire aine obushoboorozi obwo okugahisya aha Bantu bagyenzi be. Eizina eryine akakwate na Nimurodi omu bana b’eishomero rya Baibuli nibaryeta Petero nari Pawtah ekiri kumanyisa ori kwigura omu rurimi oru kaludeya orwa Babulooni nari oruheburayo.
Ahagati aho abaingi omu babaire batwire ensi egi bakaba batari kukuratira Nimurodi. Enganda ezimwe zikaba zatambwire oheru ya Babuloonia zikaba zitari kumanya ebyo kuramya ebishushani. Ezindi zikaba zitari kufayo ahari Ruhanga nari okuramya ebishushani.
Abantu bakye bakasharamu okworobera omuhangi wabo. Shemu omwe omubana ba Nuha akaba ari omwebembezi w’abakuratsi ba Ruhanga. Akamara emyaka mingi narwanisa okuramya ebishushani okwabaire kujanjaire omuri Babulooni.
Shemu akaba ari omwana muto wa Nuha ari n’ishento wa Nimurodi. Shemu nk’omunyamurwa wa Ruhanga Rukiraboona akaba aine omurimo gwo kuhakanisa Nimurodi.
Oku
Nimurodi yafire tikuri kwetegyerezibwa.
Kwonka akafa Shemu yamara emyaka mingi ahanyima ye. Obunyamurwa bwa Shemu bukaba buri Yerusalemu
kandi abagabe baho bamwe bakaba bari abanyamurwa omuribo harimu Melikisedeki
nari Adonai zedeki amakuru ngu Mukama niwe kuhikiria. Aburahamu akahereza kimwe ky’ikumi Shemu nari omwe ahabanyamurwa
bakuru ba Yerusalemu.
Rufu ya
Nimurodi ekatangaza abakuratsi be.
Tibaramanyire n’ahabwenki omunyamurwa wa Ruhanga w’eizooba akaba naabasa
kufa. Abakuratsi be bakaiha obwesigye
omu manzi yabo kyaretera edini ya Nimurodi okutandika kugwa.
Kwonka Sitaane akaba ateteekatekire kwemereza orutaro orw’okwiha omuntu aha muhangi we. Akakozesa omuringo ogw’oburyarya ngu rufu ya Nimurodi abantu bagi kozese. Okuramya ebishushani Sitaane akaba aine ekigyendererwa ekyo kuha amani edini ey’ekipagani ti bwire obwo bwonka kwonka okumara emyaka enkumi n’enkumi.
Okumanya Oku ebi byatandikire nituteekwa kumanya eby’omukazi wa Nimurodi. Owabaire nayetwa Ishtar nari Easter. Baibuli nemweta Ashitoreti. Abantu baingi nibamweta Semiramis. Emize ye ey’obushambani ekyakorwa n’omuri Uganda (Reba ekitabo kya Frazer: The Golden bough ii 275) enkombe ya zaabu negyeranisibwa semiramis kandi omu rurimi orufirigia ni cybele kandi omu rusiria ni Atargatis. Eizina Atargatis ni rimwe n’eryo rugriki riri kumanyisa Baali owa Taruso omukiri kwetwa siria eya hati. Eizina eryo rikaba riri Atehatehi eryabaire riri eizina rya Ruhanga owa Taruso. Eidini ye ekaba eri omu matemba aha mwanya oguri kwetwa Hieropolis Bambyce haihi y’omugyera Ufurate (Reba Frazer: 1 bid V 162 na 2,3).
Obu Iba yafa, akaba omwebembezi w’obukama bwe. Kwonka ahakuba abantu baingi bakaba nibamanya ngu Nimurodi ti ruhanga nkoku yabaire nagamba ngu niwe. Semiramis akagyira obwoba ngu tari kubaasa kubategyeka. Akateekateka ekintu kiri kurebekyera abantu nk’ekyo kutangaza – ekintu ekiri kumatiza abantu ngu Nimurodi akaba ari ruhanga.
Ahanyima yo kufa kwa Nimurodi Semiramis akazaara omwana w’omwojo. Ekyi nikyo ogu mukazi omwinazi yabaire nayenda kuhikiriza ekigyendererwa kye. Akashohoza amakuru agari kugyira ngu omwana ogwe akaba ataine ishe w’omuntu, kwonka ngu akabaho okurabira omukyererezi ekyarugire ahari ruhanga ow’eizooba. Akagamba ngu n’omwana wa Nimurodi owabaire aizire kwegarurira obukama bwa ishe.
Ekishuba ekyi ky’amaani abantu baingi tibarakikirize, kwonka omugabekazi akabaasa kutegyeka obukama bwe. Nimurodi abantu bakaba nibamutwara nka ruhanga ow’eizooba. Ekindi semiramis bakaba nibamuramya nka nyina wa ruhanga. Akaba namanywa nk’omuzaire oshugaine n’omugabekazi w’eiguru (Yer 7:18, 44:17-19, 25). Niwe mwebembezi w’edini ei yaresire ekaba neyetwa cybele nka ruhanga omukazi omu burugwaizooba bwa rwagati.
Ebi bikabaho omu myaka nk’enkumi ena ehingwire. Ekaba entandikiro y’amadini ag’ekipagani agagizire amaani omu myaka amagana eyakuratire na hati abantu nibakiramya omugabekazi w’eiguru nobu omuntu ogu atarabaireho. Sitaane akakora omu muringo ogw’oburyarya okuhisya obu obumanyiso bwo kuramya ebishushani, ebiro, emigyenzo, ebiteekateko bikejwanzya n’omuringo ogu abantu bari kuramyamu erizooba. Ebintu ebi eby’enyima, ebi Baibuli eri kugambaho “nk’ebihama ebisherekirwe” bikyasherekire amazima ahari za miliyoni ez’abantu abari kwenda kworobera Ruhanga omu mazima.
Ebiro bikuru eby’ekipagani ebiri kukuratirwa eri zooba
Ruhanga natugambira omu byahandikirwe ngu turekye kukuratira emigyenzo y’abari kuramya ebishushani (Yer 10:2 n’ekyebir 12:30-31). Aha rundi rubaju edini zimwe nizitugambira ngu n’obupagane obutajaguza ekiro kya noheri ebiro 25/12. Ekiro eki kikaba nikikuzibwa abapagani aba kare nk’orunaku rwo kuzaarwa kw’omwana wa nyina w’omugabe ow’omugabekazi ow’eiguru kyine akakwate na Nimurodi na ruhanga ow’eizooba!
Semiramis n’abakuratsi be nibagira ngu ebiro 25/12 ekiti kibisi kikamera okuruga omu mpimbi eyabaire eyomire Babulooni ngu Nimurodi naguma naija obwire nkobu bw’omwaka asige ebiconco aha kiti ekyo. Egyo niyo ntandikiro ya kujaguza noheri. Santa claus akaija bwanyima nkoku twabirebire omu kitabo ekindi Ahabwenki Tutajaguza noheri (No. CB24).
Obundi bwire oburi kujaguzibwa amadini g’ensi n’okuzaarwa kwa Semiramis nari Ishtar. Akagira ngu akaba ariho omu mwoyo omwegyemure gutakabaireho ngu akaruga omu iguru ari omu eihuri rihango eryagwire omu mugyera Ufurate. Ogwo ruhanga w’omukazi Owaizire omu ihuri rya Ishtar (Easter egg) ti ondijo ni Semiramis omu eizina erindi.
Nitushanga ekigambo Easter (Pasika) omuri Baibuli ya King James (ebyak 12:4). Kwonka kikaretwa abavunuzi abakozire enshobi bakakitaho omu mwanya gwa “Passover.” Passover niyo Pasika ei Ruhanga ari kwenda ngu twijukye obwe Easter Sande n’emigyenzo yayo ey’eizooba yo ney’ekipagani (1 Abakor 5:7-8) Reba Orup Ebiro bikuru bya Ruhanga (No. CB22).
Hati twatandika kwetegyereza oku sitaane yakozesize Nimurodi na Semiramis Kikaretera abantu kwikiriza ebishuba (Okush 12:9) nkoku yaretire Hawa kwikiriza ekishuba ekyo kubanza.
Abandi ba ruhanga b’ebishuba ni nka Altis ou babaire nibamanya nka Ruhanga Tata n’omwana owaizire omu nsi akaitirwa aha muti akashuma okuzimu orwa kataano akazooka aha Sande. Egyi niyo ntandikiro ya Pasika etari kushushana na Kristo oku yaitsirwe ahari Pasika. Niho entandikiro ya baaruhanga bashatu okwija omu bukristayo.
Egyi niyo nyikiriza ey’ebishuba eyatahire omu madini gona ag’omu nsi.
Kwonka sitaane taribaasa kugumizamu n’ahabya abantu. Obwire buri haihi obu amani ge garyasharwaho okumara emyaka rukumi (Okush 20:1-3). Edini ez’ebishuba ziryasangurwa. Obwo ensi yoona eryahikwaho amazima agatusherekirwe kumara obwire buraingwa.
q